(П.К. Услари «Табасаран чIал» китаб дибикIну 145 йис хьпахъди аьлакьалу вуди)

 

Табасаран халкьдин тарих, яшайиш ва чIал аьгъю aпIури гъахьи урус аьлимарин арайиъ Петр Карлович Услари иллагьки аьхю йишв бисура.

 

 

П.К. Услар 1816-пи йисан Тверской губернияйин Вышневолоцкий уезддин Курово кIуру гьулаъ бабкан гъахьну. Дявдинна инженервалин училище ккудубкIбалан кьяляхъ, думу 1837-1840-пи йисари Дагъустандиъ гъилихну, Кавказдин дявдиъра иштирак гъахьну. 1850-пи йисан П.К.Услариз Эриван губернияйикан бикIуб табшурмиш гъапIну. Дагъустан халкьарин тарих ва культура аьгъю апIбиин гьевеслу вуди П.К. Усларин 25 йискьан гъахьну.

1858-пи йисан Кавказдин армияйин яракьлу кьувватарин кIулиъ айири дугъаз «Александр Македонскийин деврихъан мина Кавказдин дегьзаманайин тарихдин очерк» бикIуб табшурмиш гъапIну. Табшуругъ тамам апIбан бадали, дугъу жюрбежюр материаларихъди сабси чIалариканра мялуматар уч aпIypи гъахьну. Гьамци, аьлим илим терефнаан дагъустан чIалар аьгъю апIбахъ хъюгъну.
Табасаран чIалнан гьякьнаан П.К. Услари гьамци гъапну: «Дагъустандин чIаларикан варитIан читинди табасаран чIал алабхъунзуз». Му читинваларикан асас вуйиб дугъаз ужур кюмекчи адарди хьувал вуйи.

Аьхирки П.К. Услариз Хянгъярин Селим кIуру кас алахъну. Думу, аьлимдин гафариинди, «чан чIалнан хасиятариз гизаф фикир туврур ва фагьумлу жавабар туврур» вуди гъахьну. Гьамци П.К. Услари табасаран чIалнан грамматикайин очерк гъибикIну. Амма учв чIивиди имиди П.К. Услари китабдин жилд ва алфавиттIан чап гъапIундар. Л. Загурскийи дугъан архивдиан табасаран чIалнан фонетика, табасаранарин тарих, хрестоматия, словарь ва грамматикайин эсер жара гъапIну. Словариъ 1566 табасаран гафар улупна, му имбу чIаларин грамматикйириътIан артухъди ву. Хрестоматийиъ 33 месела ва 23 ихтилат а.

1910-пи йисан Урусатдин географияйин обществойин Кавказдин отдели П. Усларин чапдиан ададабгъу китаб А.М. Диррихьна, думу чап апIувал метлеб вуди, тувну. А. Дирри дугъан хилиинди дибикIнайи китабдин саб бязи паяр чап апIуз мясляаьт гъапIну. 1927-пи йисан П.К. Усларин думу китаб Бакуйиан Ленинграддиз проф. А Н. Генкойихьна хътапIну. 1941-пи йисан, А.Н. Генко кечмиш хьпан кьяляхъ, думу чIалнан ва фагьмин Институтдиз, душв’ан Москвайиз чIалар аьгъю aпIpy Институтдин библиотекайиз хътапIну.

Хил’инди дибикIнайи китабдин сифте гафнаъ П.К. Услари Табасарандикан ва табасаран халкьдикан тарихи мялуматар тувра, дурар гьам тарихчйириз, гьамсана чIалнан меселйириин машгъул вуйидариз иллагьки макьсадлу ву. «Табасаран» кIуру ччвурнакан П.К. Услари гьамци бикIура: «Табасаран гъапиган, Дагъустандин вари халкьар гъавриъ шулу. Миди вуйи халкьарихъди улхруган, дурари чиб-чпиз табасаранжви кIуру…».

Табасаран кIуру гаф кавказ чIалариз хас дарубра П.К. Услари субут aпIypa. «Му гаф иран чIалариан гъафибсиб ву, – бикIура дугъу. – Амма иран чIаларин кюмекниинди, узуз аьгъюб, дидин мяна ачухъ апIуз шулдар».

«Аьраб авторарин китабариъ Табасеран, Табасаран вая Табарсаран кIури алабхъурахьуз, – бикIура П.К. Услари, – Казембегди бикIураки, ерли инсанари Табасаран кIуру гафназ «екIварсдар кIулар» вая «екIвар хьайидар» мяна тувра, гьаз гъапиш Нуширванди Дербент уьбхюз табшурмиш гъапIу халкьдиз гьамци кIури гъахьну».

П.К. Услари табасаранари чиб-чпиз «гъум-гъум» пувализ хусуси фикир тувра. Дугъан гафариинди, му кавказдин миди вуйи халкьарин ччвурарси («черкес, чечен» ва гь. ж.) кьюжли асул айиб ву. «Гъум» кIуру асулин мяна ачухъ апIуз шулдар, кIура П.К. Услари, амма «гъум» ва «гъун» чиб-чпиз гизаф багахьна ву, ва миди фикир тарихдин гуннариина гъабхура.

«Гъун» гафнакан аьлимди гьамци бикIура: «Му ччвурнан мяна мялум дар, амма дидин кюмекниинди кьялан аьсрарин эрмени тарихчйири (Моисей Хоренацира кади) Кавказдин гъуннар фужар вуш аьгъю aпIypy».

Дербентдин эрменйири кIуруси, Чогдин багахь дурариз гьарган гъуннар алахьури гъахьну. Дидин гьякьнаан П.К. Услари гьамци дупна: «Дурарин Атиллайин гъуннарихъди, авар хунздинси вая Гуниб кIуpy дагъдинси, саб аьлакьара адар. Дурарин сатIивал гъалатI вуйиб кавказдин дагълу чIалари якьинди улупура. Эрмени тарихчйирин Дербентдин гъуннарикан вуйи ихтилатариъ дупнайиси, табасаранар, гъуннар XV аьсир мидиз улихьнара чпин гьамус айи юрдариъ дуланмиш шули гъахьну». П.К. Услари Табасаран, гизаф аьксивал улупбан кьяляхъ, Абу-Муслимди ккагъувал ва мусурман диндиз илтIикIувал, Табасарандин политикайин гъурулуш улупура. Машгьур аьлимдин гафариинди, Абу-Муслимди Табасарандин гьюкумдарди аьраб Мягьямад Мясум тяйин гъапIну. Дугъан хиликк ккайи кьюр кьадийин вазифа – халкьдиз мусурман диндин мяна ачухъ апIувал вуди гъабхьну. Кьадйирикан сарин кьисмат фициб гъабхьнуш мялум дар, Мясумди ва Мягьямад-кьадийи Табасаран кьюб вилаятдиз пай дапIну, чпин гьюкум гизаф йисари хъапIри гъахьну.

Чан китаб бикIруган, П.К. Услари аьраб тарихчйирин эсерарикан, «Дербенд-намейикан» ва бязи жара эсерарикан мянфяаьт ктабгъну. Дидин гьякьнаан проф. А.Н. Генкойи чан «Аьраб чIал ва кавказоведение» кIуру макьалайиъ дибикIна. Чан хрестоматияйиъ дидикIнайи материаларикан Хянгъярин Селимди ктибту ургур чвуччвунна cap чуччун нагъил иллагьки макьсадлу ву. Жикъиди гъапиш, табасаран чIалнан гьякьнаан вуйи П. К. Усларин китабдин эгьемиятлувал чIалар аьгъю апIбаъ ва табасаран халкьдин аьдатар ва тарих аьгъю апIбаъ иллагьки гизаф зурбаб ву.

П.К. Усларин «Табасаран чIал» китаб чап апIбаъ профессор А. Мягьяметовди аьхю роль уйнамиш гъапIну. Дугъан ляхниз академик А.С. Чикобавайи зурба кьимат тувну. «П. Усларин «Табасаран чIал» кIуру зегьмет, – бикIура дидин кIулин редактор, Гуржи илимдин Академияйин академик, профессор АС. Чикобавайи, – гъира, табасаран чIалнан швнуб-саб тамамди вуйи мялуматар чап апIбан кьяляхъра, чан эгьемият дудубгнайиб дар». Редактори дюзди къайд апIурайиганси, П. Усларин «Табасаран чIал»китабдихъди таниш хьуз профессор А.А. Мягьяметовди гъизигу аьхю ляхнин натижайиъ мумкинвал гъабхьну. Хилихъди дибикIнайн текст чапдиз гьязур апIури, сифтейин, яна башламиш апIбан макьала ва илимдин комментарйир дикIури, дугъу гизаф ляхин гъапIну.

П.К. Услари табасаран чIалнакан монография гъибикIу йигълан мина варжна ягъчIвур йистIан apтухъ вахт гъубшнушра, дидин эгьемиятлувал гъира гъудубгундар. Думу иберий ва кавказ чIалар ахтармиш апIрудариз гизаф материал айивалиинди, автори чIалниин гизаф ляхин дапIнайивалиинди кьиматлу ву.

Профессор А.А. Мягьяметовди адабгъу П.К. Усларин китабдиз, Кавказдин чIалар ахтармиш aпIpy ихь лингвистариси, жара уьлкйириан вуйи лингвистари, гьадму гьисабнаан Германияйиан, США-йиан вуйидарира, заан кьимат тувну. Гьаци, Бонндин чIалар ахтармиш aпIpy институтдин директор Карл Хорст Шмидтди, Оксфорддин университетдиан вуйи Саймон Кристди ва жарадари П. Усларин монография адабгъбаъ А.А. Мягьяметовдин зигьимдиз заан кьимат тувну. «Усларин аьхю зегьмет чапдиан адабгъуз гьязур апIбаъ Аь.А. Мягьяматовсир жара кас улупуз шулдар, дугъу чан ляхнариинди думу цирклиъ чаз заан аьгъювалар айивал улупну», – гъибикIну Карл Хорст Шмидти.

П.К. Усларин «Табасаран чIал» китаб адабгъбан къяляхъ, профессор Мягьяметовди 1980-пи йисан 5-пи мартдиъ узуз вуйи чан кагъзиъ бикIура: «1948-пи йисан ккебгъу Усларихъди вуйи эпопея, аьхирки, ккудубкIну. Китаб столиин ал. Думу чапдиан адабгъуз ихтияр гъадабгъуз узу гьятта Главлитдизра кмиди гъягъюри гъахьунза. СумчIур йисандин аьзиятар ккудукIну. Ич руководствойиз китаб кьабул гъабхьну. Арнольд Степановичди мубаракра гъапIунзуз. Ва магьа узу гьамус йиз улихь дипнайи думу китабдиз лигураза ва фикир апIуразаки, гьюрматлу Мягьямет, йиз аькьюл гьам Усларин, гьамсана узу чаз аьхю гьюрмат aпIpy табасаран халкьдин улихь мар-цциди вуйиз».

П.К. Усларин «Табасаран чIал» удубчIвувал илимдин уьмриъ эгьемиятлу гьядиса ву. Шаксуз вуди китабдиз студентарин, мялимарин, илимдиин лихурайидарин, дагъустан халкьарин чIалар аьгъю апIуз ккунидарин арайиъ чав урхрудар гьаммишан дихъиди.