Февралин 21-пи йигъан, чIаларин ва культурйирин жюрбежюрвал уьбхювал ва артмиш апIувал метлеб вуди, 1999-пи йисан ноябрин вазлиъ ЮНЕСКО-йин Генеральный конференцияйиъ кьабул гъапIу къарарниинди, 2000-пи йисхъан мина башламиш дапIну, дюн’яйиъ вари халкьарин бабан чIаларин йигъ къайд апIура.
Тарихи дюшюш
Му йигъ 1952-пи йисан 21-пи февралиъ Даккайиъ, гьамусдин Бангладешдин меркездиъ, гъахьи дюшюшар кIваин уьрхбаз бахш дапIнайиб ву. Думуган полицияйин гъуллугъчйирин гюллйириан, чпин бабан бенгали чIал уьбхюри, демонстрацияйиз удучIву хайлин студентар гъийихнийи. Студентари демонстрацияйиъ чпин бабан чIал гьадму гьюкуматдин имбу чIаларин гьисабназ гъадабгъувал ккун апIури гъахьну.
ЧIалнан аьгьвалат
Гъи Дагъустандин чIаларин аьгьвалат ахтармиш апIури гъабхьиш, диди юкIв сикин апIидар. Фицики, чIалариин лихурайи хайлин аьлимари бабан чIалар зяиф шулайиваликан кIура. Дугъриданра, аьгьвалат гъагъи шулайиб швнуб-саб далилиинди тасдикь апIуз шулу: мектебариъ бабан чIалназ гьяфтайиъ саб вая кьюб сяаьттIан жара дапIнадар. Дагълу гъулариъ бязи живанар ва жигьилар, бабан чIал гъибтну, урус чIалниинди улхуз хъюгъра. Гъалабулугъвал кипрайиб гьадму вуки, бабан чIал гъи дурариз гьясбикк ккадар вая гележегдиъ думу чпиз лазим даршлуганси фикир апIура. Бабан чIалниинди улхурайи агьалйирин кьадарра йислан-йисаз кам шула, хъа жвуван чIалниинди улхуз, бикIуз, фикир апIуз аьгъюдар цIибтIан имдар.
Фунуб вушра халкьдиз чан хусуси мюгькам «шубуб гьякал» а: чIал, тарих ва культура. Гьадрариин халкьдин бин дийибгъна.
Халкь ва чIал
Урусатдиъ Дагъустанси албагну саб йишв’ин 100-дихьна миллетар сатIиди яшамиш шулайи регион сарун адар. Вари халкьарин бабан чIаларин йигъра ихь региондиъ гьар йисан тафавутлуди гъабхуру. Машкврихьна саки гьарсаб мектебди, гьарсаб театри, библиотекайи чпин хусуси серенжемар гьязур апIувал аьдатнаъ абхъна. Республикайин кьюб вуздиъ дагъустан филологияйин факультетариъ бабан чIалар кивру мялимар гьязур апIура. Гьяйифки, аьхиримжи йисари му факультетариз гъюрайи студентарин кьадарра аьхюб дар. Хъа гьадму саб вахтна мушваъ харижи уьлкйириан вуйи студентарира урхури гъахьнийи.
Аьлимдин фикир
Дагъустандиъ бабан чIаларин артмиш’валихъди аьлакьалу вуди чан фикрар ачухъ апIувал ккун апIури, республикайин милли чIалар аьгъю апIру ДГУ-йин Центрин директор Марина Гьясановайихьна илтIикIнийза.
«Гьяйифки, гъи жигьилари чпин фикир бабан чIал ваъ, хъа, аьксина, харижи уьлкйирин чIалар дургъуз жалб апIура. Яшайишдин цирклин месэлйир гьял апIбаъ гъи бабан чIалну мянфяаьтлу роль уйнамиш апIура, пуз шулдар. Бязи хизанариъ кюлфетар чиб-чпин арайиъ бабан чIалниинди улхувалра зяиф шула. Мидиз швнуб-саб себеб а: жара миллетарин вакиларихъди хал-хизан ккебгърайи дюшюшар гизаф шулайивал, дагълу гъулар гъитну, жигьил хизанар шагьрариз кюч шулайивал, бабан чIалниинди улхурайи ватандашар багъри чIалнахьна вижнасузди вуйивал ва гь. ж.
Йиз фикриан, му аьгьвалат дигиш апIбан бадали, бабан чIал артмиш апIру шартIар арайиз духну, дидин дережа за апIру рякъяр дагну ккунду. Мисалназ, бабан чIалариинди художествойин литература артухъси чап апIувал, милли чIалариинди чапдиан удучIвурайи СМИ-йирин тереф уьбхювал ва дурариз кюмек тувувал, бабан чIал кивбан, аьгъю апIбан бадали, мюгькам шартIар яратмиш апIувал лазим ву. Анжагъ саб гьюкуматдин терефнаан айи кюмек бес шул кIури, фикир дариз. Гьарсаб дагъустан хизандиъ багъри чIалнахьна, культурайихьна ва халкьдин аьдатарихьна ккунивалин гьиссарин кьувват мюгькамди уьбхюради ккунду. Гьарсар касдин фикриъ бабан чIал мектебдиъ киврайи предметдиканси ваъ, хъа жвуван халкьдин багьалу ирсси мюгькам апIурхьа. Гъи Дагъустан чан милли чIалариинди ва кюгьне культурйиринди жара республикйирихьан такабурди тафавутлу шула. Узу варидариз бабан чIал дубгъуз, думу веледариз улупуз дих апIураза. Гьадди ихь халкьдин сабвал ва кьувват мюгькам хьуз гъитру»,
– гъапну Марина Гьясановайи.
Багъри чIал, кюгьне аьдатар, халкьдин культура уьрхбак ва артмиш апIбак баркаллу пай киврайи ватандашарра а. Мисалназ, РД-йин Халкьдин Собраниейин депутат Марат Аслановди Санкт-Петербург шагьриъ табасаран чIал кивру класс ачмиш дапIну кьюбпи йис ву. Дицисдар хусуси дарсар кивру классар Москвайиъра, Мягьячгъалайиъра арццна. Амма, дурарин тереф уьбхюри, багъри веледариз чIал, аьдатар, культура, тарих улупуз гьялак шулайи инсанар тIубариинди ктухуз шулу.
Гьяйифки, аьлимарин гафариинди, ихь чIал зяиф шула, жара халкьари табасаранарин тарих, чпин вуйибси туври, кпикIури, дигиш апIура… Хъа ихь бязи жигьилар рякъруган, культурайикан улхузра юкIв гъубзудар. Бязидариз, багъри чIалси, культурара, тарихра кIваълан гьархрайиси гьибгъру.
Гьаму макьалайихъди сабси табасаран чIалнан алфавитра туврача. Белки, диди учвуз мектебдин дарсар кIваин апIуз, учвуз абйир-бабари улупиганси, гьамус учвура ичв веледариз чIал улупуз кьувват тувур.
