Ухьуз аьгъюганси, маймникан инсан гъапIуб зегьмет ву. Зегьмет гьялалвалин шейъ арайиз хурайи ляхин ву. Гъи ухьу, вари табасаранри, зегьмет зигури айин? Ав пуз шуладарзухьан.
Ватандин Аьхю дявдин кьяляхъ йисар, ихь гъуларин колхозар кIваин апIурхьа. Гьарсаб хизанди, чан веледарра дюрхну, гьюкуматдизра харжар тувуйи. Вари колхозчйир аьхю зегьметкешар вуйи.
Гьарсаб хизандиз гьацI гектаркьан убзру жил, 3-4 малар, 15-20 чарвйир, йиц вая гьяйван айи. Вари итIру сурсатар гъулариъ гьясил апIурайи. Саб гафниинди, гъуларин инсанарин яшайиш чпи зигурайи зегьметнакан асиллу вуйи. Мициб яшайиш, Ватандин Аьхю дявдин аьзбарихь тевиган, лап мубарак уьмур вуйи.
140 хизан айи ГъуштIил гъулан Сталиндин ччвурнахъ хъайи колхоздин 1955-1960-пи йисарин девлетар кIваин апIурза: 300-кьан малар, 4 агъзур чарвйир, 80-кьан хварар ва гьяйвнар, Дербентдин багарихь кьюб ятагъ, 300 гектар экин убзру жилар, 700 гектар хярар, шубуб бригада колхозчйир, гьарсаб бригадайиз 10-12 жут йицар, 6 гад апIру раццар, штун кюмекниинди либхурайи саб рягъин, кьюб полуторка машинар, кьюб «Белорус» тракторар. Колхозди гьюкуматдиз лап ужузди 50-60 малар, 400-кьан чарвйир, чарвйирилан ултIукъу вари хьайир туври шуйи. Му колхоз райондин девлетлу колхозарикан саб, секретарра Ватандин Аьхю дявдиан капитан вуди гъафи гъуштIилжви Сеидуллагь Шахсинов вуйи. Вари улупнайи девлетар колхозчйирин зегьмет вуйи. Гъул’ан гьергну жара юрдариз пул гъазанмиш апIуз гъягъру аьдат адайи.
Гъи 240-кьан хизанар айи ГъуштIил гъулаъ жямяаьтлугъ хай кайи чIивишин (мал-чарва) зат имдар; саб гектаркьан жилра убзури имдар; вари гъуландар КамАзариъди хю, дяхин хурайи алверчйириз ккилигура. Мицдар алверчйирикан сар – Дагъ. Огнийиъ яшамиш шулайи гъуштIилжви Айдин Ибрегьимовра ву. Му дирбаш жигьили Ставропольский крайиан дяхин хури, гъуландариз масу тувра. Дугъаз Огнийиъ тахиларин алвер апIру аьхю магазинра а. Мицдар дирбаш баяр, узуз аьгъяди, сарун адар.
1960-1970-пи йисари гъуларихьинди вуйи гьюкуматдин политикара дюзуб вуди гъабхьундар Жвилли колхозар, гъулар кидикьну, чIатху совхозар гъапIиган, гизафдар ляхникан гъахьну. Дурар жара юрдариз пул гъазанмиш апIуз гъягъюз хъюгъну. Кьандиси, СССР барбатI гъабхьиган, албагну лихурайи совхозар ккадахьну. Гьадихъди сабси ихь районарин совхозарин мал-чарва, техника, ятагъ, ферма тIараш гъапIну. Халкьдиз апIру ляхнин кIул улупундар.
Жямяаьтлугъ малар-чарвйир имдруган, гизафдар ляхин-кар имдарди гъузну. Гьамци, чпин зегьметниинди хал-хизан уьбхюз ккуни агьалйир жара шагьрар-гъулариз лихуз гъягъюз хъюгъну. Хъа бязидар, зегьмет зигуз даккунди, адашдинна дадайин пенсйириз ккилигури, алабхъиган гъулаъ тикилишчивалин ляхнар апIури, яшамиш шула. Дурарин «зурна» – гъулаъ ляхин адар пуб ву. Му лап аьхю кучIал ву. Узу зиихъ гъапиганси, колхозарин вахтна айи хутIлар, хярар гъи хайлин артухъ духьна. Дюзди гъапиш, хутIлар имдар ва гъуларин вари кевшенар хярар духьна. Му малдарвализ аьхю девлет ву. Магьан зегьмет зигуз ккуни касдиз ккудудубкIру ляхин! Ихь аьхю абйирин пише гизафси малдарвал вуйи. Гьамус, гьапIуз вуш, ихь гъулариъ малдарвал зяиф шула. Гизафдар йикк, никк масу гъадабгъуз Дербентдиз гъягъюз хъюгъна. Гъи ГъуштIларин девлетлу хярар, мал-марчч имдруган, тартиб шули адар. Мидкан асиллу вуди, гужли укIра шули имдар.
1950-1960-пи йисари Дирчва мягьялин шубуб колхоздиз (Гъвандикк, ГъуштIил, Чювекк) 12 агъзуркьан чарвйир айи. Хъа гьамус жямяаьтлугъ чарвйирин шил гъудубгну, сивар тартиб шули имдар, галарин ятгъарра барбатI шула. Сюгют гъулан кьялаъ айи ятгъиин Ахцигь райондин чарвйири кьюрд адапIура.
Гьюрматлу йиз халйир-гъвандккар! Гьяжи-Кьуттайи Сюгют жара гъуларин чарвйир уьрхюз гъадабгъуб дайи. Учву му ляхникан гьаз фикир апIури адарчва?
ГъуштIларин Табасарандиз гъягъру рякъихъ хъайи «Шиш-теме» ятгъикан Дербентдин хъархъсарин майдан дапIна. МикI-кулак хъивиган, хъархъсарин гъварчар лап рякъюхъна «тIирхура». Эй, багъри гъуландар! Гьаз гатIабхьунчва гъулан девлет – ихь аьхю гал?
«Куштильский» совхоз айи вахтна, ляхнин къайда аьгъю директор Камил Мустафаевди хюнйир-кIарариз ГъуштIил ва Чювекк аьхю фермйир дивнийи. Узу зиихъ чакан гъапи йиз мирас Айдин Ибрегьимовди 2012-пи йисан Ставропольский крайиан варжкьан жердар-кIирхъар масу гъадагъну, Огнийиан 6 зегьметкешарихъди мясляаьт дапIну, Чечняйиан укIан тюкерра духну ва жара комбикормарра масу гъадагъну, дурар ичIиди дипнайи фермайиъ хьадукран кьяларизкьан гъюрхну. Хив, Кьасумкентдиъ, Дербентдиъ, Огнийиъ йиккун алвер апIбалан кьяляхъ, вари гъапIу харжар ктагъиган, дугъаз кьюб миллионкьан пул кIан’ин ди-йибгъну. Магьа зегьмет зигуз аьгъю касдин девлет. Гъи Самурхан Самурхановди Чювккерин фермайиъ саб кьадар малар уьрхюра, хъа ГъуштIил айи ферма тIараш гъапIну.
Гизафдари, гьамшвахъди экономикайин аьлимарира, гъулаъ ляхин адар кIура. Му кучIал ву. Ихь абйир ляхин-кар адарди дуланмиш гъахьнийхъа? Малар-марччар уьрхюз ухуз гизаф гъулайвалар а. Йиз фикриан, йикк гьясил апIури, дидихъди алвер апIуз аьгъю дапIну ккунду. Мициб ляхнин гъавриъ бязи аварарна даргйир а. Дурари гьар сигьринган Мягьячгъалайин аьхю базариз 20 тоннакьан йикк хура. Къурбан машквриз лижариинди ужуди дюрхнайи якъар хура. Хъа узуз лап ужуди аьгъязуз, дурариз ухьузкьан девлетлу сяргьятар адар.
Узуз аьгъю гъабхиганси, СиртIич ва Сюгют гъулариан дишагьлийир Левашийиз ва Акъушайиз келемарна картфар уч апIуз гъягъюра. Хъа ухьухькьан ужуб келем, картуф душвариъ шулдар. Рапак нирихъ хъайи ГъуштлIари ва Чювккери гьаз келемар, картфар гьясил апIури адар?
1970-1980-пи йисари Хив райондин военкомди лакжви, майор Бадави Аьлиев лихури гъахьнийи. Узу университетдин аьлим вуйиган (йиз веледари хиварин мектеб ккудубкIурайи), майор Бадави узухъди таниш гъахьнийи. Дугъан гафариинди, Хив райондин сяргьятар лап девлетлудар ва мублагъдар ву. «Ич райкомдиз мукьан мублагъ сяргьятар адар», – кIуйи Б.Аьлиевди. Хив исполкомдин хулариъ яшамиш шулайи дугъан хизанди ужуб бистан албагнийи, хюни, чарвйир ва арфар уьрхюз хъюгънийи. Хиварин «Дагъандин ярквраъ» хярдин гизаф гьарар ади, дугъан арфари ужуб гъазанж хури гъабхьну. Йисан 3-4 флягар (саб флягайиъ 60 кг) йиччв алверра апIури гъахьну.
Гьамциб мублагъ кевшен ухьуз ади, бязи ихь агьал-йир гьапIуз ляхин адарди гъузра? Тахсиркрар, гьялбетда, райондин ва гъуларин кавхйирра ву. Дурари, йиз фикриан, ачухъди ва дикъатлуди жямяаьтдиз кIури адар: «Уьрхяй малар, уршвай хярар, гьясил апIинай бистнин мейвйир», – магьа ухьухь ккудудукIру ляхнар. Чювккерин Исабег Агъаризаев колхоздин председатель, хъасин совхоздин директорин заместитель вуйиган, Хивна гъягъру рякъюхъ шубуб гектариъ келемар гъурзнийи. Кило 8 кепкилан алвер апIури, Хив магазин ачмиш гъапIнийи. Гизафдари келемар кьюрдуз штуккра ккахьнийи. Гъулаз дуфнайи узу йиз хизандиз 4 манатдихъ 50 кг келемар гъурхнийза. Мягьячгъалайин базариъ келемдин кьимат кило – 40 кепек вуйи. Гъира му 8-10 тонна келемар гьясил апIуз шлу жил ичIиди дипна. Магьан ляхин ва гъазанж ккуни касдиз гьязур хутIил.
Улихьди хяран алатар дергесна кьюрш вуйи. Гьар хьадукранган гъул’ан сар кас ХъярбукIдиз дергсар масу гъадагъуз гъягъюйи. Заводари апIурайи «урус дергсар» саб терефнаандитIан укI убшврудар даруган, кьюбиб терефарихъандира укI убшвру «хъярбукIдергсар» ишлетмиш апIури шуйи. Гьамус дергсин шил дубгура. ХъярбукIдин рукьан устйир, эгер дицдар имиш, ляхин адарди гъузна.
Узу ГъуштIил мектебдин директорди лихурайи 1961-1964-пи йисари, тятIиларин вахтна, колхоздин укIан гъизгъинвалариъ вари мялимар иштирак шулийча. Варидариз хусуси дергсарра айчуз. УкI ккадабгъуз, гунтIар зигуз аьхю классариъ урхурайидарира кюмек апIуйи. Думу вахтари мектебдиъ зегьметнан дарсарра киврайи. Гьамус, колхоз, совхоз имдруган, гизафдари зегьмет зигуз аьгъю апIури адар. Гьелбетда, мектебдин урхубра зегьмет ву. Хъа му зегьметну шейъ арайиз хури адар. Шейъ арайиз хурайиб гизафси гужнан зегьмет ву. Мициб зегьмет зигувал веледариз хизанди улупну ккунду. Ав, шубариз дадйири халачи убхуз улупура. Хъа баяриз?
Хив райондин сугъакк мягьял аьхиримжи йисари лап чIилли шула. Кьулккарин, ВертIларин, Яргъарин, Ккувгъарин аьхю хярар эйси хътарди дирчна. Огнийиъ ляхин-кар адарди айи Кьулккарин жигьиларихьан хьадну чпин хярар дуршвну, укI масу тувуз гьаз шуладар? Йиз фикриан, чпихь ккабхъу тикилишдиз ккилигури гъузайизтIан, му ляхнин кьимат лап артухъ ву.
Гъулариъ колхозар, совхозар гизаф имдруган, гизафдариз зегьмет зигузра гьархра. Хъа гьархну ккундар. Гьамус колхоз жвуван хизан вуйивал гьисаб дапIну ккунду. Хъа жвуван хизандихъ артухъси зегьметра дизигну ккунду.
Ихь спортсменариз, гизафси кчIихбан спортдин вакилариз, гьапIуз аьхю хъуркьувалар шула? Дурари гизаф зегьмет зигура. КчIихбарин аьяндар Гьябиб Нурмягьямедовдин дирбаш’валарин сир фу ву? Гьелбетда, дугъу бицIидихъан мина чан адашдихъди гъизигу зегьмет ву. Бязи аьлимарикан тярифнан академикар фици шула? Мурари чпи лихурайи илмиин гизаф зегьмет зигура.
Узу Табасаран ва Хив районарин вари гъулариз гъушур вуза. Гъийин гъуштIларизкьан яркьу сяргьятар айи жара гъул ухьухь адар. Кьаркьул дагъдилан Рапак сивун «ЭтIеверизкьан» (тинди Агъул район ву) гъуштIларин сяргьятар ву. Гьамкьан сяргьятар ади, ГъуштIил ляхин адар пуб – лап аьйибвал ву. Ляхнар гизаф а, хъа зегьмет зигуз бязидариз гьархра ясана ккунди имдар. Варидариз гъуллугъар ккун духьна.
Гъвандккарин Гьяжи-Кьуттайин девлет «кьадурдин йишв» алабхъну арайиз гъафиб ву, кIури гъахьну. Хъа му, гьелбетда, кучIал ву. Дугъан девлет чан аьяндарвал ва зегьмет вуди гъабхьну.
Зегьмет хилар-ликариинди, яна гужниинди, зигурайибтIан дарди дар. Зегьмет фикрииндира зигурайиб ву. Месела, бязи аьлимарин вари зегьмет – фикрин натижа ву. Гужнан зегьметнан сабпи шартIра фикир ву. Фикри зегьмет гъюдли апIура, рягьятди тамам апIуз мумкинвал тувра.
Пуз ккундарзузки, амма, фикриз гъюра: зегьмет дизригди гъахьиш, ухди-кьанди инсандикан хъанара – … хьуз мумкин ву.
Зегьмет! Зегьмет! Зегьмет зигуз варидариз гьевеслувал ва сагъ’вал туври. Амин!
Гьаму темайиан хъана урхай:
ГъуштIларин «Пирар» ва Чювккерин «Жили гъяр»
Шиклариъ: ГъуштIил гъулан аьтрафар.
