Урхурайидариз тарихнан гьядисйирикан дюзди пуб тербиячи мялимарин ва аьлимарин вазифа ву. Узу, универститедиъ лихури, куратор вуйиган, студентарихьан фици дурариз Дагъустан аьгъяш, гьерхри шуйза. Гизафдари табасаранарра лезгйир ву кIуйи. Лезгижви Сулейман ва лакжви Эфенди Капиев (1936-пи йисан сатIиди СССР-ин писателарин съезддиз гъушну) фунуб чIалниинди сар-сарихъди улхури гъахьнуш, аьгъюдар шулдайи. Хъа думу йисари, гъи урус чIалси, дагъустанлуйир ктикьурайи чIал тюрк (азербайджан) чIал вуди гъабхьну. Хайлин йисари Бакуйиъ дилихнайи яшлу Сулеймандизси, савадлу жигьил Эфенди Капиевдизра (1909-1944) тюрк чIал аьгъяди гъабхьну. Гьадму йисари вари дагъустанлуйир тюрк чIалнахъинди илтIикIуз гьязурвалар апIури гъахьну. Му ляхникан Аьбдурягьман Данияловдин «Воспоминания» (1991, 130-пи маш) китабдиъ дибкIна. Узуз аьгъюганси, лап кьанариз, Дербентдин базарин чIал тюрк чIал вуйи.
Тербиячйирин тербия, жвувкан тербиячи гъахьиган, кIваълан гьархну ккундар. Узкан ДГУ-йин математикайин факультетдин доцент духьну, 1974-пи йисан Мягьячгъалайин мектебарин химияйин мялимариз, чпин предметдиан задачйир гьял апIуз кюмек шлу математикайин къайдйирикан лекция урхурайза. Къяд йис улихьна Хив мектебдиъ шубуд йисан узуз дарсар киву, ягъли жандкин ва уткан кIалбарин дишагьли Нина Егоровнайи, танафус гъабхьиган, узухьна дуфну, гьюрматлувалиинди хабар алдагъну, гъапнийи: «Йиз ккуни ученик Гьямидов 20 йис гъябгъбахъан йиз мялимди рякъювалиин гизаф шад вуза». Дугъан шадвали йиз шадвал кьюб ражари артухъ гъапIнийи, гьаз гъапиш дугъан тербияйи, узухьинди вуйи гьюрматну ва ккунивали, йиз уьмрин рякъ хайлин сакIал гъапIнийи.
Ватандин Аьхю дявдин иштиракчи, савадлувал адру йиз гъулажви Гъадир Мирзакеримов, гьадмукьан рягьимлу ва сабурлу кас вуйки, гимихъ уч духьнайи агьалйир, Гъадири фу пидикIан кIури, ккилигури шуйи. Амма бязидари апIурайи «кьил ктру» гафар гъеерхьиган, Гъадир гимхъан гъягъюз хъюгъюйи. «Уву чIалкьан гъапундарваки, Гъадир халу», – кIури гьерхган, дугъу явашдиси жаваб тувуйи: «Гъийин ичв «базариъ» йиз гафар ише дурушруб рябкъюразуз. Саб жара йигъан узузра нубат ккабхъур».
Тербиячи, гьам чIиви инсанси, ужуб китаб, журнал, газат, кино, шикилра шулу. Гьаддиз ихь чIалниинди чап апIурайи журналар «Дагъустан дишагьли», «Литературайин Табасаран», «Ппази», Дагъустан Республикайин жямяаьтлугъдинна политикайин газат «Табасарандин нурар» вари табасаранлу хизанариз ади ккунду, фицики чап апIбан му дакьатарик ихь яшайишдикан, ухьуз айи тербиячйирикан, ихь улихь хьайи месэлйирикан бикIура. Хъа гьарсар веледдиз, сифте чан хал-хизан, хъасин гъул-жямяаьт, район, Дагъустан, ихь аьхю Ватан Урусат аьгъюди ккунду. Чап апIбан му дакьатари жвуву жвув тербияламиш апIузра кюмек тувра.
Табасаран миллетдикан 2008-пи йисазкьан лап яркьуди дибикIнайи аьхю аьяндар Мягьямед Юнусовдин «Табасаранар» кIуру китаб ухьуз варидариз аьхю тербиячи ву. Му китаб гьарсаб хизандиз зурба ядигар ву. Гьяйифки, китабдин тираж артухъ аьхюб дарди, дидихъ улар хъайидар гизаф ими. Йиз фикриан, му савкьатлу китаб хъана чап дапIну ккунду. Мициб ляхниз пулин кюмек апIуз узура рази вуза.
Чав, Мягьямед Юнусовди, багъиш гъапIу «Табасаранар» китабдик, Огни шагьрин мектебдин завучди лихурайи ва узу ГъуштIил дарсар киву, йиз гъулан риш Гъизейбат Агъададашевна (425-пи маш) гъяркъиган ва дибикIнайиб: «Бабкан гъахьну Дагъустандин уткан гъулаъ – ГъуштIил, 10 веледар гъюрхю хизандиъ» – гъурхиган, хайлин яшар духьнайи узу, кючейиъ гаркIал гъибихъу бицIи байси шад гъахьунза. Йигъарилан ГъуштIилна гъягъюрайир, сабсан «Табасаранар» китаб дабгну, Огнийиъ дергну, Гъизейбатдизна Шефийиз му савкьат багъиш дапIну, дурарин гьевеслувалра улариз дябкъну, рякъ давам гъапIунза. Гъуландаризра, гьелбетда, «Табасаранар» китабдикан, узуз ужуди таниш вуйи авторикан, хайлин сюгьбатар гъапIунза. Гьамци, гьамусра вахт гъабхьиган, йиз гъуландариз тербиячи шулаза.
Тербияйикан кIури, гизафси узкан пуб бязидариз кьабул даршлубра аьгъязуз. Хъа гьарсар касди чаз ужуди аьгъюбдикан, уччвуди гъябкъюбдикан, инсандиз хас вуйибдикан ва кюмек шлубдикан дупну ккунду. Йиз вари уьмур жвуван ва жарадарин веледар тербиялашмиш апIури гъубшну. Йиз 8 веледарикан хьури ДГУ-йин факультетар «уьру дипломариинди» ккудукIну, шубур йиз худларра «уьру дипломарин» сагьибар духьна. Гьаддиз йиз улхбарин автор ва «литературайин игитра» гъуштIларин Шихмягьямад шула. Гьам узуси, гъул-жямяаьтдихъ зегьмет зигурайи, апIурайи ляхниъ заан хъуркьувалар ади уьмур хъапIрайи агьалйир, гьелбетда, гизаф а. «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйи ужудар тербиячйирин фикрар чап апIувалиин умудлу вуза.
Узу зиихъ гъапиганси, 1954-пи йисан табасаранарикан пединститутдин физикайинна математикайин факультетдик урхуз кучIвдар узуна бухьнагъарин Мурадяли Гьяжимурадов вуйча. СатIиди общежитейира ади, лап чвйирси яшамиш гъахьнийча. 1962-пи йисан хьадну Мурадялдинна Жвул’арин Селимат Мягьямадовайин сумчриъра аза. Амма жигьил мялимарин хизандин кIул Мурадяли, Дербентдиз гъябгъюрайи автобусдин авария дубхьну, 1968-пи йисан августдиъ кечмиш шулу. Шубур велед уьрхюрайи намуслу Селиматди, рягьматдиз гъушу жилирин хулкан цIа ктIубшвуз гъитундар.
АпIру ляхнариъ гьунарар улупури, Селимат Мягьямадова гьюкуматдин хайлин орденариинди лишанлу гъапIну. 1981-пи йисан дугъаз СССР-ин «Халкьдин дуствал» кIуру орден тувну. Мициб орден айи дишагьли табасаранарикан сар СелиматтIан дар. Дугъан дирбаш’валар улупури, 1998-пи йисан «Дагъустан дишагьли» журналик «Инсандиз сабур айиган» кIуру очерк чап гъапIунза.
2000-пи йисан ноябрин вазлиъ узу ва Селиматдин чвйир Кьасумна Гъалиб учуз гирами касдин 60 йисандин юбилейиз Бухьнагъна душнайиган, дина уч духьнайи хяларигъ, йиз очеркдиъ улупнайи Селиматдин дуст риш ФатIимат Мирзаева гъяркъиган, лап рази гъахьунза. Селиматдин баяр, риш худлар, багахьлуйир ва хялар айи му мяракайиъ Селимат хайлин «жигьил» гъапIнийча.
2002-пи йисан Дагъустан Республикайин илимдинна машгьур «Возрождение» журналик хъанара «Ич дамагъ Селимат» кIуру очерк чап гъапIунза. «Табасаранар» китабдин Селиматдикан вуйи улхбарик (616-618 машар) гизафси йиз очеркдин материал гъябкъиган, сифте, дуст Мурадяли кIваин духьну, дердра гъабхьунзуз, хъасин, узуз Селиматдин 60 йисандин юбилей кIваин гъабхьиган, думу очерк дибикIну, Селиматдин дирбаш’валикан ва намуслуваликан вари Дагъустандиз аьян апIбиин хайлин шадра гъахьунза.
Магьа китабари фици инсанар тербияламиш апIураш, дикъат тувру материалар.
Тербия, тербия, хъана тербия …
Тербия, тербия, хъана тербия …
