1935-пи йисан тешкил гъапIу Хив райондин кIулиъ 1954-пи йисазкьан Ахцигь, Кьасумкент ва Кьурагь районариан вуйи лезги агьалйир лихури гъахьну. 1954-пи йисан КПСС-дин райкомдин сарпи секретарди (райондин сарпи регьберди) исполкомдин председателди лихурайи гъуштIилжви Шагьсинов Сеидулагь Аьгьмадович тяйин гъапIну.
Ватандин Аьхю дявдиан капитанди дуфну, Хив райондин военкомди, исполкомдин председателди, хъасин Москвайиъ Партияйин заан школа ккудубкIиган, КПСС-дин райкомдин сарпи секретарди (1954-1959) гъилиху Сеидулагь Шагьсинов гьапIуз вуш кIваълан гьархну гъузна. 2009-пи ва 2015-пи йисари урус чIалниинди чап дапIнайи «Хив район – 70 йис» ва «Хив район – 80 йис» китабарик му бажаранлу касдикан зат дибикIнадар. 2009-пи йисан чап гъапIу «Табасаранар» кIуру китабдикра С.Аь.Шагьсинов улупнадар. Дугъкан артухъси «Гьарсарин ччвурар ктухурхьа» кIваин уьрхбан китабдин IX томдик (Мягьячгъала – 2003) дибикIна: «Шагьсинов Сеидулагь, 1920-пи йис, Хив райондин ГъуштIил гъул, 1942-пи йисан 15-пи ноябриъ СОАССР-рин Гизель гъулан багахь чакан хабар имдарди гъудургну» (411-пи маш).
Мицдар гъалатIар му китабарик гизаф ка. Гьаддиз му гъалатIарикан ва герек дару тярифарикан гъикьан дупну ккунду. Йиз адаш Гьямид (1910), дугъан чве Гьяжагъа (1920) Ляхла гъул’ан ву кIури, дибикIна (374-пи маш). Йиз гъулажви Мягьямадкерим Шагьсинов «1943-пи йисан августдиъ чакан хабар имдарди гъудургъну» дибикIна (410-пи маш). Амма му кас, 1944-пи йисан зийнар духьну гъулаз гъафир, хайлин йисари ГъванцIил колхоздин (чи Гьажар му гъулаз кьисмат духьнайи), хъасин ГъуштIил совхоздин бухгалтерди дилихну, 1997-пи йисан кечмиш гъахьну.
«Хив район – 80 йис» китабдик орденарина медалари мухур алабцIнайи шиклин кIанакк, Казбеков Нажмудин 1941-пи йисан 17-пи декабриъ гъакIну, кIури дибикIна (158-пи маш). Му китаб дюзмиш гъапIу авторар, йиз фикриан «Хив район – 80 йис» китабдин 15-пи машназ гъилигундар. Душвак дибикIна: «Уьру хядан 2 ордендин сагьиб, Гъвандикк гъул’ан вуйи Нажмудин Казбеков». Амма «Хив район – 70 йис» китабдик гъвандккарикан бикIури, Нажмудин Казбеков улупнадар. Хъа китабдин гъвандккарикан вуйи шубуб машнакан саб маш вари МутIалиб Митаровдикан вуйи шиклар ву (106-пи маш). Хъа табасаранарикан сарпирди заан образование гъадабгъу му гъулан дишагьли Зумрут Ханмягьмадовайин шикил тувнадар. Ккугъарин тяриф апIру 20 касдин шиклар улупну (124-125-пи машар), Хив райондин исполкомдин председателди, хъасин Дагъустандин гъулан мяишатдин министрин сарпи заместителди гъилиху дирбаш агьали Гьяжирамазан Гьяшимовдикан гафкьан дупнадар. «Хив район – 80 йис» китабдикра му бажаранлу касдин ччвур бикIуз йишв гъибихъундар.
Чювккерикан улухури, гъулан варитIан лайикьлу касар – Агъарягьим Рамазанов, Исабег Агъамирзаев, Ша-мил Мерданов, Лейли Абасова, Шарафудин Гъази-мягьямадов, Аюб Тагьиров улупнадар. ГъуштIларикан улхури, Хив райондин сарпи игит-дада Гюлпери Агъамягьямадова, гъулан советдин председателди гъилиху сарпи дишагьли Рукь’я Рамазанова улупнадар.
Эгер «Хив район – 70 йис» китабдик Заан Ярккан 6 кас улупнаш, «Хив район – 80 йис» китабдик дурарин кьадар 70 кас духьна. Аьхю гъул ва райондин центр вуйи Хиварин ватанагьлийиркьан мукьан гизаф улупнадар. Амма, гьамкьан касар улупну, Соросдин грантдин сагьиб, Мягьячгъалайин мектебариъ табасаранарикан сарпирди директор гъахьи Мустафа Мягьямадов улупнадар. 48 хизан айи Заан Ярккариз китабдиъ 12 маш ва 70 шикил тувна, 262 хизанар айи Асккан Ярккарикан китабдин 7 машнаъ дибикIнайиган ва 28 шикил тувнайиган, вари Дагъустандиз мялум вуйи революционер Таригъули Юзбеговдин гъуландариз гьаму чиркин политика дюзмиш апIурайидар даккун даршиди идмаршул. Гьелбетда, Заан Яраккра тярифназ лайикь вуйи агьалйир хайлин а, хъа Заан ЯракктIан кьюб ражари аьхю ЦIудухъ гъулкан 3 машнаъ дибикIнайиган ва 8 шикил тувнайиган, Юсуфоварин саб хизандикан 15 шикил тувуз хай шулин? Гьюкум хилиъ айич кIури, мициб къайдасузвал дапIну ккундар.
Узуз улихьнара «Хив район – 80 йис» китабдикан вуйи йиз фикрар ачухъ апIуз ккун гъабхьну. Амма, сабур дапIну, ккебехъунза. Хъа табасаранарикан Хив райондин кIулиъ гъахьи сарпи кас Сеидулагь Шагьсиновдикан гъи бикIури, му бажаранлу касдикан муганайиз саб гафкьан дибикIну адруган, зиихъ улупнайи китабар дюзмиш гъапIдариз ва дина материал хътапIдариз гъикьан тясир апIри кIури, цIиб кьанди вушра, йиз фикрар ачухъ апIбанди гъахьунза.
Гьамус улхуб Сеидулагь Шагьсиновдикан давам апIурза. Учу, Мягьячгъалайиъ айи кьюр гъуштIлар, Учхоздиз гъягъру рякъюхъ хъайи дач-йирин гъуншйир вуйча. Сеидулагьна дугъан хпир Анна (украиншив) 1990-пи йисхъан мина дачайиъ яшамиш шулайи. Баяр Сергей ва Алексей чпин хизанрихъди жаради яшамиш шулайи.
Ватандин Аьхю дявдин йисарикан Сеидулагь халуйи узуз хайлин ихтилатар гъапIну. 1940-пи йисан шубур гъуштIлар – Сеидулагь, Гьяжагъа, Хан Дербентдин педучилищейиъ урхури гъахьну. Му йисан хьадну Гьяжагъана Хан армияйиз жалб гъапIну, хъа кьюбпи курс ккудубкIну Сеидулагь Ляхла ачмиш гъапIу мектебдин (1-7 классар) директорди тяйин гъапIну. Гьадмуган ГъуштIил гъулра Ляхла советдик кайи. Ляхлаари, чпин гъулкан бикIури, гьапIуз вуш, Сеидулагь мектебдин директорди гъахьивал улупну адар.
1942-пи йисан хьадну С.Аь.Шагьсинов фронтдиз гъушнийи. Сифте дугъу Одессайиъ танкистарин курсариъ урхуз хъюгъну, хъа немцар Одессайиз хъуркьрайиган, вари танкис-тар дявдиз жалб гъапIну. Гъудуркьу жандин, савадлувал айи Сеидулагьди дирбаш’валар улупиган, думу лейтенантвалин сабпи дережайиз лайикьлу гъахьну. 1943-пи йисан фашистари дибиснайи Украинайиъ партизанарин саб дестейиъ С.Аь.Шагьсинов ади гъахьну. Дурарин командири хябяхъганси лейтенант Сеидулагь разведкайиз гьаъру. Дугъаз инсандин гъаранту рябкъюру. Му гъаранту фриц вуйиб аьгъю гъабхьиган, Сеидулагь багахь хьайи сенгриъ жин шулу. Лап багахьна хъуркьу фриц чан дурбйириан лигуз хъюгъиган, окопдиан за гъахьи разведчикди немецдин ликариккинди кьюб-шубуб патронар ичIи апIуру. Алдаку немецдихь яракьра хьтруб аьгъю гъабхьиган, Сеидулагь жаргъуру ва зийнар духьнайи йисир кьял’ин илитну чпин дестейиз хуз мажбур шулу. Йисирвализ гъадагъу фрицди ихь партизанариз хайлин важиблу мялуматар тувру. Гьадмугандин Сеидулагьди, тумаждин хал иливнайи немецрин ярхлаз лигру дурбйир чахьди дюрхну, гъулаз гъахну.
Му дурбйирикан вуйи саб гьядисара кIваин апIурза. Узу, ДГУ-йиъ лихури, 120 студентар айи кьюбпи курснан куратор вуйиган, 1980-пи йисандин Гъалибвалин йигъаз капитан Шагьсинов Сеидулагьдиз студентарихьна теклиф гъапIунза. Думу чан немцарин дурбйирра хьади гъафнийи. Дугъахъди ич доцент, Ватандин Аьхю дявдин иштиракчи, азербайжан кас Борис Зейналовдизра студентарихьна гюрюшдиш дих гъапIнийза. Сеидулагьди Ватандин Аьхю дявдин хайлин гьядисйирикан гъапиган, Борисди жикъиди гъапнийи: «Узуз дяви гъябкъюндар, фицики сифте кIулариъ йисирвалиъ ахъунзу, Германияйин шахтнаъ лихури гъахьунза».
Ватандин Аьхю дяви ккудубкIну, кьюд йисан Украинайиъ офицерди лихурайи Сеидулагь, хпир Аннара хъади гъулаз гъафну, ва думу Хив райондин военкомди тяйин гъапIну. Исполкомдин председателди лихурайи Зияудин Рамазанов хабарсузди кечмиш духьну, 1950-пи йисан С.Аь.Шагьсинов исполкомдин председателди дерккнийи. Ужуб ляхин апIурайи исполкомдин председатель 1952-пи йисан Москвайиъ Партияйин заан школайиз урхуз гьаъну. 1970-1990-пи йисари ДГУ-йин парткомди лихурайи Шапи-Гьяжи Исаевдин гафариинди, шубур дагъустанлуйир – аваржви Исаев, даргижви Умаханов ва табасаранжви Шагьсинов – чвйирси яшамиш гъахьну. Партияйин заан школа ккудубкIну гъафи С.Аь.Шагьсинов 1954-пи йисан КПСС-дин Хиварин райкомдин сарпи секретарди тяйин гъапIну. Дугъан улихь сарпи секретарди кьурагьжви Шамсудин Аьгьмадов лихури гъахьнийи.
Гьамци, аьхюбнуб пай табасаранар яшамиш шулайи Хив райондин сарпи регьберди табасаранжви С.Аь.Шагьсинов лихуз хъюгъну.
Гъиси дарди, думу йисари, лезгйирин аьхю гъуллугъ тадабгъну кIури, му кьюб миллетдин аьлакьйир гъюдалди гъахьундар. КПСС-дин райкомдин кьюрпи секретарди ва исполкомдин председателди Кьасумкент райондиан вуйи А.Атлуханов ва С.Аьлиметов лихурайи. Сеидулагьдиз лезги чIал аьгъдар, дугъхьан лезги гъуларин агьалйирихъди улхуз шулдар кIури, футнийир арайиз гъюз хъюгъру. 1956-пи йисан ГъуштIил гъулан жямяаьтди колхоздин председателди Сеидулагьдин чве Арзуман (1925-2004) кта-гъуру. 4 классдин савадлувал айи чве колхоздин председателди дерккну кIури, КПСС-дин Дагъустандин обкомдиз аьрзйир хъатуз хъюгънийи. Му хабрар ахтармиш апIуз гъафи Дагъобкомдин гьякимди, кьюбпи секретарь Атлуханов алдаъну, шубурпи секретарди лихурайи яракк-жви М.Багъичев тяйин апIуру. Лезги чIалра аьгъю дилавар Мирзабег Багъичев, КПСС-дин РК-йин пленумариъ ва райондин жара собранйириъ лезги чIалниинди улхуз хъюгъру. Му ляхин кьабул гъабхьи лезгйирин вакилариз Багъичевдикан КПСС-дин Хиварин РК-йин сарпи секретарь апIуз ккун шулу. Гьамци, 1959-пи йисан ноябрин вазлиъ Шагьсиновдихьан ра-йондин регьебрвал апIувал Багъичевдихьна гъюру.
С.Аь. Шагьсинов сифте Дербентдин, хъасин Мягьячгъалайин рукьан рякъярин вокзларин кадрйирин начальникди, хъасин Мягьячгъалайин Приборостроительный заводдин кадрйирин отделин начальникди 1985-пи йисазкьан дилихну, пенсияйиз удучIвну.
Мягьячгъалайиъ кIули гъахру Гъалибвалин йигъаз бахш дапIнайи серенжемариъ, чан орденар ва медалар китIну, Сеидулагь Шагьсиновра Ватандин Аьхю дявдин ветеранарин жергйириъ ади шуйи. ГъуштIил цIийи мектеб дивган, дидиз гъулан варитIан лайикьлу агьали Сеидулагь Шагьсиновдин ччвур тувну. 2002-пи йисан кьюрдну, иццрушин кивну, Сеидулагь кечмиш гъахьну. Думуган «Дагъправда» газатдик Сеидулагь Шагьсиновдин уьмрикан жикъи дикIбар чап гъапIнийи.
Сеидулагьдин бай Алексей боксдиан вари халкьарин спортдин устад ву, думу бокс-дин тренерди лихура. Дугъаз Сулакнирин терефнаъ гьюлихъ ужуб дача ва хусуси спортзалра а. Алексейди узуз ктибту саб гьядиса кIваин апIурза. Тренировкайиан хулаз гъягъюрайи кьюр шураз кьюр жигьил баяр алахьуру. Шубар утканди гъяркъиган, багарихь рякъюри инсанарра хьтруган, жигьилар шубарик ктукьуру. Чан спортзалин унчIвгъян дурар гъяркъиган, Алексейдиз шубариз кюмекназ хъуркьуз ккун шулу. Амма шубари баяриз гъурдарин гьюжум дапIну, мурар алдакиган, за гъахьидарик хъана гъурдар куркIиган, гьергну гъягъюз хъюгъю баяр гъяркъиган, шубарин дирбаш’валин шад гъахьи тренер, спортзал хъябкьну, рягьятвал гъадабгъуз хулаз гъягъюру.
Гъи Алексейдин хизандиъ Сеидулагь кIуру байра а. Гъит му бицIи Сеидулагьдиканра халкьдин гъуллугънаъ айи аьхю гьяким ясана чан адашси тярифнан спортсмен ишри!
Читайте также:
