Макьалайин шилнаъди

 

 

«Эвелиъ Гаф ади гъабхьну», – кIура гирами китабарикан сабдиъ. Му гафарин ибарайиъ фициб кьатI’и мяна жин дапIнаш, сирлуди гъубзразуз, узутIан аьрифдар инсанари дурарин сир чпин фагьмин тахтналан ашкар дапIна. Амма саб якьин аьгъязуз: гаф, мелзниина гъяйиз, кIваъ дигмиш дубхьну ккунду. Хъа дигмиш хьуз хътрубкьди мелзналан ултIубччву гаф цIар йивну гьаргъян абхъу бегьернак гьисаб ву. Узуз йиз гафнан кьисмат дициб дубхьну ккундарзуз, гьаддиз саб фу-вуш мелзналан илдипайиз, фикир апIрударин терефкар вуза…

 

Гъит убжри йиз гаф кIваъ, гьар’ин шлу бегьерси, гъит вахтниинди дидкан кадабгъри мянфяаьт думу ебхьуз ккунидари, дидиз кьимат тувуз аьгъюдари.

Гьамус чан хазнаханайиъ адлу ччвурар ва дурари яратмиш гъапIу гавагьирарстар эсерар гъитнайи багъри табасаран литературайикан, дидин артмиш’валикан, ужудар ва харжи терефарикан пуз вахт ву, мидланра савайи, ихь багъри «Табасарандин нурар» газатдин машариъ йиз гафназ ихь гьюрматлу аьлимари ачухъ майдан (газатдин «Годекан» ччвур тувнайи урус чIалниинди вуйи маш) теклиф апIури имиди, узу гаф пуз буржлу шулаза. Амма варидариз эзберди аьгъюб текрар апIуз ккундарзуз. Мидланра савайи, гъуллугънан вазифйир кIули гъахурашра, узуз, зегьметкеш хизандиъ тербияламиш гъахьи, зегьметнан кьадри аьгъю табасаран дишагьлийиз, жямяаьтдин арайиъ йиз йишв аьгъязуз. Йиз йишв, кьатI’иди, «Годекандихь» дар. Тму терефнаан, фири никксиб бабан чIалниинди улхуз ва бикIуз узуз фтикIа манигъ’вал апIурадарзуз. Гъит урус чIалниинди бикIрударин гими чпиз мубарак ибшри, хъа узу йиз багъри, сабдизра ухшар дару, аьхю абйирихьан узуз ккубкьу варитIан аьхю савкьат – йиз табасаран чIал ктабгъураза…

Шак адар, ихь литературайи артмиш’валин флану рякъ ккадапIна. Гъи респуб-ликайин милли литератур-йирин кунцIнаъ айи ихь багъри литература чан хусуси лишнариинди ухьузси, жарадаризра аьгъю шула. Гьадму литературйирин кунцIнаъ табасаран литературайизра чан йишв айиваликан дамагълуди кIурахьа. Думу баркаллу тахт ухьуз гъабалгдар ихь гьюрматлу классикар ву.

Гьаддиз гъи литература чпин авазйир апIру мяданси ишлетмиш апIуз ният айидар гъавриъ хьуб лазим ву: халис шаир хьпан бадали, адлу ччвурар, орденар, медалар ва шаирин аваза апIуб лазим дар, анжагъ пак рюгь ва Аллагьди гъабжи инсан хьуб лазим ву. Бажаругълувалин гьациб гъабживал ккудрубкьдари гъи искусствойин сягьнайиина гьяракат апIурайиб ачухъди рябкъюрахьуз, гьаддиз гъи сягьна мукьмари ва мяълийири алабцIна, амма дурарин арайиъ флану вахтназ юкIв сикинсуз ясана илцифуз гъитру эсерар цIарудитIан дюшюш шуладар. Гьаз мици шула? Гьаз гъапиш, искусствойиин гьюкуматдин гюзчивал илимдар, искусство масу тувуз ва гъадабгъуз шлу шейъназ илтIибкIна. Ухшар аьгьвалат литературайиъра ахмиш хьуз хъюбгъна. Амма ухьуз гъи литературайикан машгъулат, вари ади ад гьудрубкIрайидариз, заан ччвурарихьна гьяракатнаъ айидариз майдан апIуз намуснан ихтияр адархьуз.

Ужуб тахил ккадабцIбан бадали, хутIлиъ ачIал апIуб лазим ву, хъа ухьуз гъи ачIли саб манигъ’валра апIури имдруганси рябкъюру. Гьаддиз гъи кIулди ихь халкьдин культурайин, гьадму гьисабнаъ литературайин уьмриъ гьарган сар шлин-вуш шлихъди-вуш женг гъябгъюра: шаирар дарударин шаирарихъди, редакторар дарударин – редакторарихъди, халкьдин – районарин главйирихъди, гъуллугъарихъ мягьрум гъахьидарин ва тямягь хъайидарин – депутатарихъди, аьхирки, аьлимарин ва дуркьуз йишв дибрихърайи бязи шаирарин – магълуб даршлу писателарин Союздихъди. Гьелбетда, Дагъустандин писателарин Союз, бишируг завуъ уьбхри, улихьна гьяракат апIурайи юргъа гьяйвнаринси, кьяляхъ кьадарсуз сес хъайи, яратмиш апIру инсанарин тешкилат ву. Хъа жараси фици? Му тешкилатдиъ вари дюн’яйиз чпин сес гъеебхьу шаирар лихури гъахьну аьхир, гъира мушваъ сикинди дар… Амма гъийин сикинсузвалик жара аьгьвалатнура гъалаб кипра: жюрбежюр тIалабар айидари Союздиз рякъяр каркIра. Ав, Союздиъ табасаран литературайин секцияра а, дидин ляхин саб кьялан жюрейиинди кIули гъабхурайи Сувайнат Кюребеговара, шлихьанкIа фтизкIа ккилилигди, баркаллуди яратмиш апIурайи шаирарра, амма гъалабулугъ яваш шуладар, аьксина, гъизгъинвалиъ абхъра. Гьаз? Гьаз гъапиш, кьурагь девир улубкьна – ихь аьжуз юкIвариъ!

Гаф – му инсандиз тувнайи варитIан багьа савкьат ву, савкьатси – яракьра, гьаддиз яракь ишлетмиш апIуз аьгъдрударин хилиъ абхъувалиъ аьхю хатIалувалра а – жвуваз ва кIул’инди вари халкьдиз. Гафнан бегьер варлуб хьузра мумкин ву, гьадму саб вахтна – аьжузубра, мянасузубра. Жараси кIуруш, гафну паргарвал тIалаб апIура. Хъа литературайин гафну – асасди. Амма гъийин кьурагь девриъ гафнан паргарвал дудубгнайихь. Гъи, инсаниятдин рюгьнак зиян дубхьнайи, чиркинвал – мар-ццивалиин, кучIал – гьякьлувалиин гъалиб шулайи къурхулу девриъ пак савкьатариин лик иливуб думукьан читин дар. Гьаддиз деврар гъидикьурайи ихь вахтари вари пучIуб, кафси, уьмрин гьюлиин уьлю-бхна, ва ужубна харжиб жара апIуз аьгъдру дюзенйири думу каф гъизилси кьабул апIура. Амма гъагъи гьякь, чаз терефкрар адарди, варидариз даккун дубхьну, чан ккуру жилгъайиъди аьхиризкьан гъябгъиди – шли-вуш ликарикк чIабкIури, шли-вуш ади-бедлан апIури, амма дамагълуди ва магълуб даршули…

Гьякьлувалин рякъ гьарган читинуб шулу, гьаддиз думу рякъюъ учIвуз гьялак вуйидар гъи шаирарин арайиъра думукьандар дихъидар. Амма гьякьназ чан марццивал субут апIуб лазим дар, гьаз гъапиш думу вархи мелзариин, мелз йивуз аьгъю инсанарин хяви уйинариин биналамиш шулайиб дар. Гьякь, кIваъ ахмиш шулайи штун кIулси, чIиви ужувлан кьувватси уягъ шулайиб ву – эвелиан аьхиризкьан инсандин уьмур къайдалуб, марцциб вуди гъубзуз. Гьациб марцци булагъ ву искусствора. Хъа гафнан искусство – хъанара артухъди…

Гьаддиз кIуразачвуз, халкьдин культурайихъанди юкIв убгури, ичв фикрихъди рази дарударин юкIв ипIури, гьякьлу ляхнарик гьякьсузвалин тIагъмйир дивуз чалишмиш шули, жвуван халкьдин вакилар масу туврайи гирами ватанагьлийир! Аллагьисан, ебхьай: ихь тямягь, гъаних’вал, писвал, футна, ккилицнацвал ва хъанара инсан асккан апIру жара гъиллигъар сяргьятариъ тIаурхьа! Жарариз чIуруб апIуз кIваъ ният ивудархьа! Гьякьлу гафнан, фагьумлу фикрин гьюрмат уьбхюрхьа!

Хъа варитIан асасуб – шаирин бажаругълувал адлу ччвурнакан, орденарикан саб вахтнара асиллу гъабхьиб дар, я шулира дар! Халис шаириз чав му уьмриан фужди гъушишра саб ву – варидари нигь гъапIу аьжузси, ясана сарира табигъ дарапIу дагъдин кIакIси…

Гьюрматниинди учвухьна, йиз ватандаш’валин фикрикан, ляхнарикан рази дару йиз гирами аьлимар, депутатар, шаирар ва хайлин жарадар!