Учу газатдин 20-пи нумрайиъ гъибикIганси, 2022-пи йисан майдин вазли ихь халкьдин газатдин, чапдиан адабгъури, 90 йис шулу. Гьамдихъди аьлакьалу вуди учу сад йисандин арайиъ газатдин тарихнакан, думу арайиз гъюбан, артмиш хьпан асас кIварарикан, редакцияйиъ гъилиху инсанарикан бикIидича.

Хъа гъи сабпи макьала, газатдин сарпи редактор, табасаран халкьдин мялим, илмин гъуллугъчи, багъри чIалниинди адагъу садпи букварарин автор Темирханов Шалбузовдиз бахш апIурача. Дугъан уьмрикан, жвуван халкьдин культура улихь гъабхбаъ гъизигу чарйирикан яркьу мялуматар кайи «Халкьдин гъуллугънаъ сарф гъабхьи уьмур» ччвур али макьала сач июндин вазлиъ газатдин машариъ чап гъапIнийча. Т.Шалбузов бабкан гъахьихъан мина 125 йисаз бахш дапIнайи думу макьалайин автор ихь машгьур аьлим-тарихчи Мягьямед Гьясанов ву.

 

Гъи учу Темирхан Шалбузовдикан думу таниш вуйи, дугъахъди гъилиху касарин кIваин апIбар жикъиди туврача.

 

Дугъу [Темирхан Шалбузовди] чан живан вахтарилан хъюгъну, саки 1970 гъапи йисарихьна гъяйиз гъидикIу, ясана гъварч гъапIу фольклорин эсерар, халкьдин арайиъ ади гъаши ва узуз мялум вуйи чан дафтрариъ гъидикIу, ччвурар мялум ва мялум дару табасаран шаирчи аьгьларин гафарна эсерар ва хусуси чан жигьил вахтарилан хъюгъну лап аьхиримжи вахтаризкьан гъидикIу ва дикIури гъаши шиърарна поэмйир сатIи гъапIиш, сабна кьюб китаб дюзмиш aпIpy материалар шулдар.
Думу гьарган гьацир, фуну ляхниъра табасаранариз кюмек апIуз ккунир, чаз айи вари аьгъювалар жигьил насулиз тувуз ккунир вуйи. Дицдар касар гьадмуганра цIибтIан адайи, хъа гьамус саркьан дихъубра читин ву. Дицдар касар цIибтIан шулдар, амма дурари уьмриъ варж агъзур касдитIан артухъ чпин фикрин, зигьмин, зегьметнан шил гъибтру.
Табасаран тарихнаъ Темир-хан Шалбузовдин ччвур гьаргандиз гъубзру.

МутIалиб Митаров, Дагъустан халкьдин шаир

 

Темирхан Шалбузовдин вари уьмур халкьдин савадлувал бадали сарф гъабхьиб ву. Табасарандиъ гизафдариз думу ватандин намуслу байси, дугъри ватандашси, ватанперверси кIваинди ами. Халкьдин уьмриз илмин нур гъабхи думу учвра чан рябкъбаъ, къаматнаъ, даркбариъ фициб-вуш марццивалин нур айир вуйи. Кьаби гъахьиганра чан юкь кьяни дархьи, думу лизи йифсиб кIул али касдин ачухъ машнаъ, дикъатлу улариъ дугъан рюгьнан кьувват ва кIваъ айи марцци хиялар рякъюйи. Гьамусдин вари табасаран интеллигенция Т. Шалбузовдин ученикар ву гьапишра, думу гаф кучIал дар. Учу вариди дугъан «Букварь» хилиъ ади урхуз-бикIуз аьгъю гъапIнийча, дугъу дюзмиш гъапIу китабариан табасаран литературайин чIал гъудубгънийча, литературайихъди, илмихъди таниш гъахьнийча. Гьаддиз гъи дугъан улихь кIул ис дапIну, гьарсар савадлу табасаран инсанди дугъаз чухсагъул кIура, думу чан кIваъ уьрхюра.

Мягьямед Гьясанов,
тарихи илмарин доктор

 

1916-пи йисан Кюре округдиъ гьамциб аваза абхънийи, ктибтуйи чвйир вуйи Гьяжиевари, – Куркентдиз цIийи мялим дуфна, дугъу дарсар кивбан вари къайдйир дигиш гъапIну. Дугъу дарсар чиб-чпихьан танафусдиинди жара апIура, танафус шлуган ва дарс ккебгъруган, зенг йивуру. (Хъа думу вахтари маллйири, зенг хачперез диндиз хасуб ву, думу ухьуз дурус дар, кIури шуйи). Улихьди саб илимдикан вуйи дарсар сад йигъан кивуйи, хъа Темирхан мялимди сад йигъан арифметикара, аьраб чIалра, физкультурара кивра. Дугъу баяр-шубар хутIлариз гъахуру, ду-швариъ гъулан мяишатдикан, гьарсаб фаслиъ хутIлариъ, хярариъ, багълариъ духьну ккуни ляхнарикан сюгьбатар апIуру.
Гьаму хабрар гъеерхьу, Кюре округдиъ чаз вардин терефнаан аьхю гьюрмат айи аьлим Аьбдулфятягь ал-Агарани-Ашагастальский Куркентдиз гъюру. Темирхан Шалбузовдин цIийиваларихъди таниш гъахьиган, дугъу жигьил мялимдин тяриф гъапIну ва дугъаз пешкеш вуди хьуб манат тувну.

Гъалиб Садикьи, филологияйин илмарин кандидат, Дагъгосуниверститетдин доцент

 

Рягьматлу Темирхан халу гьацир кас вуйики, дугъахъди сюгьбат гъапIу гьарсар кас, ккундуш аьлим, ккундушсан аьдатнан адми ишри, дугъан хасиятниин гьяйран дархьиди, дугъхъан фу-вуш муганайиз чаз асла аьгъдруб аьгъю дарапIди гъузудайи. Думу чан гьациб хасиятниинди, къашкъаматниинди инсанарин арайиъ айи малайикси рякърур ва, мялим хьуз кIури, Аллагьди халкь гъапIурсир вуйи.
Сабпи ражари гъяркъиган, думу сар гьацир начу, инсанаригъ гъидикьуз аьшкь адру, чаз жямяаьтди фикир тувну даккни касси гьиргъуйи. Амма гьадму зиълан начурси рякъру касдин кIулиъ гьациб фагьум, мухриъ гьациб марцци гьисс айики, дугъахъди сацIиб вахтна сюгьбат гъапIиган, думу яшлу касдин рюгьнан ижмивалиин, гюрчегвалиин гьяйран дархьиди гъузуз шулдайи. Думу асла фурс кайир дайи. Чахъди сюгьбатнаъ айир аьхю гьякьим вушра, аьлим вушра вая аьдатнан инсан вушра, Т.Шалбузов варидарихъди сабси гьюрматлуди шуйи.

Иса Аьбдуллаев, чIалнан илмарин доктор, профессор,

РАН-дин Дагъустандин илмин центрин гъуллугъчи

 

Сабпи алфавит, сабпи букварь, сабпи хрестоматия, сабпи грамматика, сабпи шиир ва ихтилат, сабпи сягьнайиин эсер – мурар вари Шалбузовдин ччвурнахъди аьлакьалу ву, ва дугъу ихь халкь бадали аьхю гьунарар улупну. Мицдар касар ухьу сабанра кIваълан гьаъну ккундар.
Аллагьди рюгь рягьятвалиъ гъибтри чан!

Къазиаьгьмед Рамазанов,
шаир

 

Т.Шалбузовди, латин гьярфариин асас вуди, 1932-пи йисан чап гъапIу, «Букварь» табасаран бицIидариз вуйи сабпи учебник гъабхьну. Дидин кьяляхъ дугъу дюзмиш гъапIу 1-4-пи классариз урхбан ва грамматикайин учебникар, ихь чIалназ илтIикIу тарихнан, географияйин, арифметикайин, естествознаниейин ва жара учебникар удучIвну.
Табасаран халкь бадали цIийи мектебар гьарсаб гъулаъ ачмиш апIури, душвариз урхуз ва тербия гъадабгъуз гъягъюрайи баяр-шубарин сан йигълан-йигъаз, йислан-йисаз артухъ ва гужал шулайи. Халкьдин урхбаз ва тербия гъадабгъбаз вуйи иштагьвал, хъюч-хъюч ккадабхьну, убхьурайи. Ва гьаддиз чIалнан устад ва тажруба айи аьхю мялим вуйи Темирхандин вари фикир ва кьувват цIийи учебникар дюзмиш апIбан ва дурар вахтниинди чапдиан адагъну мектебариз рякъюъ тIаъбан ляхниз сарф гъапIну. Ва цIиб вахтналан Темирхан Шалбузовдин зегьметну гьязурвалин классдилан 7-8-пи классариинакьан урхурайи бицIидариз чпин гъахи бабан чIалниинди аьгъювалар гъадагъуз мумкинвал тувну. Гъуларин мектебар ккудукIу дурар, заан урхбан идарйирик, техникумарик, училищйирик кучIври, заан аьгъюваларин сагьибар гъахьну. Дурарикан мялимар, духтрар, гъулан мяишатдин пишекрар, аьлимар ва писателар, артистар ва журналистар ктучIвура.

Сиражудин Керимов,
мялим

 

Совет девриъ Т.Шалбузовди литературайин эсерарра яратмиш гъапIнийи. Гьаз гъапиш цIийи мектебариз совет уьмрикан, инсандикан вуйи цIийи эсерар лазим вуйи. Гьадму йисари дугъу табасаран чIалназ жара халкьарин эсерарра илтIикIури гъахьну. Дугъу му ляхнар гъухундайиш, учебникариъ чап апIуз литературайин эсерар адарди, гьапIрушра мюгьтал шуйи.
Дидланра гъайри, думу йисари гъидикIу эсерари авам халкь цIийи уьмрин гъавриъ тIауйи, жигьиларин юкIвар гъахурайи тикилишариъ активвалиинли иштирак хьуз жалб апIуйи. Гьацдар эсерарикан гьисаб шулу: «Марччлихъан», «Дагъустан», «Вари дюн’яйин жигьиларин йигъ» ва жарадар.
Табасаран алфавит яратмиш гъапIу йисари Т.Шалбузов табасаран халкьдиз чан газат тувбан гъайгъушнаъра гъахьну. Хъа гьадму газат «Уьру Табасаран» вуйиган, думу дидин сарпи редакторди гъилихнийи.

Мягьямед Юсуфов, чIалнан илмарин доктор, профессор

 

Темирхан Шалбузов, ужур аьлимси, насигьятчиси, мялимси, жвуван халкьдиз, гьарсар чаз алахъу табасаран жвуваз гьюрмат апIру, чан намус-гъир’ят гьарган лайикьлуди уьбхру кас вуйи. Дугъу чаз туву уьмрин гьарсад йигъ жвуван халкь, культура, гележег бадали сарф гъапIну. Дицдар касар гьархну ккундар, гьацдариз ухшар хьуз чалишмиш духьну ккунду, кIури шулу Т.Шалбузовдихь гъурхдари, дугъахъди деуб-гъудужвуб гъапIдари, дугъахъди таниш вуйидари.
Хив райондиъ «Аку Хяд» газатдин редакторди гъилиху Играмудин Аьбдулязизовди ва Хирччварин кьялан мектебдиъ мялимди гъилиху Аьливерди Гьяжимягьямадовди гьамци ктибтури шуйи: 1960-70-пи йисари Мягьячгъалайиъ урхури гъахьи гизаф студентар Т.Шалбузовдихъди таниш вуйи, гьаз гъапиш дугъу аьжуз студентариз кюмек апIури шуйи. Гьацдар дюшюшар шуйики, саспиган гашди айи студентар Т.Шалбузов ляхниз гъягъру кючейиъ дугъаз «хабарсузди» алахъуз гъузуйи, хъасин чпи столовайиз гъахбак вая кьюб манат тувбан умуд кади, думу ляхнизкьан гьауйи. Гьацдар студентаризси, Т.Шалбузов жара гъулариан гъафи табасаранаризра гизаф уьл гьиву кас вуйи.

Саади Ражабов,
журналист

 

Дупну ккундуки, ич даха китабар ккунир вуйи ва ич хулаъ дугъан аьхю библиотека айи… Гьаму арайиъ сабсан кIваин гъабхьизуз, дахайи гьадму чан ккуни китабарикан 300 дявдиъ айи эскрариз хътаънийи. Ич хулаз, урхуз китабар ча кIури, гъюрударра гизаф шуйи, дахайи дурар гьяйиф дарди урхрударихьна туври шуйи.
Дахайин аьгъювалари жюрбежюр идарйириъ, карханйириъ лихурайидаризра кюмек тувуйи. КIваинди имизуз, гьар фициб-вушра гьадму аьраб, фарс, тюрк чIалниинди дибикIнайиб урус чIалназ илтIибкIуз ккун гъабхьиган, дахайиз обкомдиз, академияйин филиалдиз, правительствойиз теклиф апIуйи.

Шагьпери Шалбузова

 

Думу кьадарсуз имшахур вуйи, дугъаз айи рябатлувалин, эдеблувалин, хасиятнан рягьтивалин, зигьимлувалин терефар гизафдариз нивкIукдикьан дяркънадайи. Дугъаз 1960-70-пи йисари Мягьячгъалайиъ айи табасаран интеллигенцияйин агъсакъал кIуйи.
– Узу гьич сабанра жарадарин жибдиан вуйи кепкариз тямягь гъапIур дарза. Гьялал ибшри чпиз, узу варжариинди табасаранариз уьлин кьацI гьиву, мани ужагъдиз хяларди теклиф гъапIу кас вуза, жан бай. Инсандиз гьаму жилиин (ликар алдагъуз хъюгъхъан мина уьмрин аьхиризкьан) эдеблувал, намуслувал чарасуз герек ву. Намуслу кас гьич сабанра гьякьлу рякълан улдучIвидар ва дюз рякълан улдугидар, – гьамцдар гафар дугъу йиз улихь гизаф ражари текрар апIуйи.

Пирмягьямед Кьасумов,
писатель, шаир,
журналист

 

Темирхан Шалбузовдин лайикьлувал гьаддиъ аки, дугъу сифте латин (1928-пи йис), хъасин урус (1938-пи йис) алфавитарин бинайиинди табасаран чIалнан сабпи алфавитар ва гьадрариинди урхрудариз табасаран чIалнан сабпи букварар дюзмиш гъапIну. Думу бицIи халкьдин уьмриъ аьхю ва шаду вакьиа вуди гьаргандиз гъубзди. Думу милли культурайин аьхю гъалибвал гъабхьну. Хъа дурари чпин нубатнаъ неинки дагълу халкьдин савадсузвал терг апIуз, хъа жюрбежюр халкьарин культурйирра багахь апIуз аьхю кюмек тувну.

Шагьвелед Шагьмарданов,
шаир, писатель