«Аьсрариинди Дагъустандиъ халкьдин бажаранлу устадари зегьмет зигура: Къубачийин рукьан устйири ва Гоцатлин арсран устадари успагьи шей’ар дюзмиш апIури, унцIукIулари гакIвликан чпин хилариинди поэмйир яратмиш апIури, дербентдин ва табасаран дишагьлийири табиаьтдин варжариинди рангар халачийиинна хури, балхарарин дишагьлийири – ругдин гажнарик жини шиърар дикIури».
Расул Гьямзатов
Дагъустандиз дугъриди халкьдин сяняаьткарваларин мяднарин гъуругъ (заповедник), бажаранлу устадарин макан кIура. Мушваъ улихьдианмина халкьдин жюрбежюр сяняаьткарвалар – рукьдикан, гъвандикан, гакIвликан, ругдикан жюрбежюр шей’ар ктаувал, халачичивал, успагьи накьишар каъри убхувал, кабчувал, бирхувал гьяракатнаъ а, ва артмиш шула. Дагълу уьлкейин экономикайин цирклиъ, улихьганси, гьамусра мурари асас йишв дибисна. Урусатдин саб йишваъра агьалйирин яшайишдиъ ва дуланажагъдиъ халкьдин сяняаьткарваларин мяднари Дагъустандиъсиб аьхю роль уйнамиш апIурадар, гьаз гъапиш мурар дагъустанлуйириз, гъазанмиш апIбан мумкинваларси, аьсрариинди абйирихьан баярихьна, дадйирихьан – шубарихьна рукьурайи багьалу ва гирами хазнйирра ву.
Гизаф миллетарикан ибарат дубхьнайи дагълу уьлкейин гьарсаб халкьдиз анжагъ чазтIан хас дару искусство а. Думу халкьдин кюгьне аьдатарихъди, дуланажагъдихъди, пишйирихъди ва жара далиларихъди аьлакьалу вуди, аьсрариинди артмиш шула. Гьарсаб миллетдин дишагьлийирин палат алабхьбан къайдара кмиди тафавутлу шула. Палатдииинди дишагьли фунуб миллетдиз дахил шулаш, аьгъю апIуб читин дар.
Улихьганси, гьамусра гьяракатнаъ айи халкьдин сяняаьткарвалари дагъустанлуйир зегьметниин гизаф юкIв али, жюрбежюр терефариан устадвал кайи, хил’ан марцци ляхин удукьру халкь вуйиб субут апIура. Дурарин яратмишариз неинки Дагъустандиъ, хъа гьацира вари Урусатдиъра, харижи уьлк-йириъра аьхю игьтияж ва тIалаблувал а.
Тарихнаан рябкъюрайиси, хилин халачичивал варитIан яркьуди тарабгънайи сяняаьткарваларикан саб вуди гъабхьну. Республикайин вари пIипIариъ жюрбежюр жюрейин халачйир урхури гъахьну. Хъа варитIан машгьур устадар табасаран ва лезги дишагьлийир вуди гъахьну. Дурари яратмиш апIури гъахьи халайчир, гьалвар, кюмсер заан ерийиинди, утканди хъабалгнайи рангариинди ва успагьи чешнйириинди тафавутлу шуйи.
Му искусство Дагъустандиъ аьс-раринди яратмиш шули гъабхьну. Тарихчи аьлимарин ахтармишариинди, хьа ишлетмиш апIувалиин ва убхувалиин дагъустанлуйир лап кюгьне девриъра эллешмиш шули гъахьну.
Сифте думу гъазанмиш апIбан мумкинвалси ишлетмиш апIури, хъасин яваш-явашди дидкан Дагъустандин хилариинди яратмиш апIбан искусствойин саб жюре гъабхьну. Заан художествойиинди хъабалгну, кюгьне аьдатарин ужударстар терефар уьрхюри яратмиш дапIнайи дагълу уьлкейин халачйир Англияйиъ, Канадайиъ, Японияйиъ, Индияйиъ, Румынияйиъ, Болгарияйиъ ва жара гьюкуматариъ варидюн’яйин выставкйириз ва ярмаркйириз адагъури гъахьну. Думу девриз – XX аьсриз – ихь республикайин халачйирин искусствойин «гъизилин аьср» пуз шулу. Думуган халачичивал милли культурайин саб пайси заан хъуркьувалихъна гъафну.
Халачйирин машгьур фабрикйир Дербентдиъ, АхцIигь, Хючнаъ, Ярсаъ, Халагъ, ТIюрягъ, Мягьярамкентдиъ, Мажвгул, Гъвандикк, Ляхлаъ, Хив, Рутул, Гъяякентдиъ, Тляратйиъ, Хунзах ва жара шагьрар-гъулариъ ерлешмиш духьнайи. Му фабрикйириъ урхури гъахьи халачйир, гьалвар, кюмсер ва жара жюрбежюр игьтияжариз вуйи бицIи жюрейин халачйир гьарсаб халкьдин чан хусуси накьишариинди, аьдати чешнйириинди жара апIуз шули гъахьну.
Совет гьюкумат дабгъбахъди сабси, республикайин халачйирин фабрикйирра сабдихъди саб ккадахьуз хъюгънийи. Харижи уьлкйириан хъиркIуз хъюгъю, машинарихъди гъурху ужуз кьиматнан халачйири ихь хилин халачйирин йишв дибисну, яваш-явашди дурар зат имдарди дургуз гъиту. Натижайиъ дишагьлийир, пишейихъси, апIру ляхнихъра мягьрум гъахьну.
Гъи, бажармиш’вал кайи касари бязи гъулариъ, чпин хусуси хулариъ яваш-явашди халачйирин бицIи цехар ачмиш апIури, заказариинди аьхю уьлчмейин халачйир урхувал башламиш апIура. Миди, аьсрариинди тикмиш дапIнайи ихь дагълу аьдатар гележегдиъ дургуз гъидритди, милли рюгь цIийикIултIан чIиви апIур кIури, умудлу хьуз гъитра.
Гъизилин ва арсран мурсларихъди кабчувалра, гьадмуганси, гьамусра Къумух, Хунзах, ЧIох, Мажлис, Къубачи, Гъяякент, Тарки, Губден ва жара гъулариъ артмиш шула. Дишагьлийири палтар, ликариин алахьрудар, унчIварихь гьерхрудар, илирчрудар ва хайлин жара дуланажагъдин шей’ар пекдин назук мурсларихъди карчри, успагьи накьишариинди текрар апIуз даршлу, сюгьюрлу чешнйир арайиз хура.
Дагъустан дишагьлийири урхури гъахьи жюрбежюр рангарин накьишар кайи хьайин атIнариканна дарпиди гъитуз шулдар. Ватандин аьхю дявдин йисари дурари швнур жигьилин, абайин, гъардшин ликар учIру аязарихьан гъюрхнушул.
Гьацира БотIлих, Анди, Ансалта гъулариъ дирхури гъахьи япунжйиризра (ургмариз), вари Дагъустандиъси, Кафари Кавказдиъра аьхю игьтияж ади гъабхьну.
Халкьдин искусствойин гьаму багьалу мяднар уьрхюри ва артмиш апIури гъахьи машгьур устадар СССР-ин ва Урусатдин орденариинди ва медалариинди лишанлу апIури, дурариз лайикьлу ччвурар туври гъахьну.
Халкьдин сяняаьткарваларин мяднарин искусство – дагъустан халкьарин кьимат адру девлет ва аьдати культурайин асас пай ву. Думу такабурди дюбхну, шлубкьан артмиш дапIну, гележегдиъра дудрубгди, умудлуди давам хьуз гъитувал – ихь асас буржйирикан вуди гьисаб апIуз шулу.
