Тарихдиан мялум вуйиси, Дагъустан жюрбежюр чапхунчйирихьан уьбх-бан ва азад апIбан женгариъ табасаран халкьди уйнамиш гъапIу роль аьхюб ву. Думу заманйири ватан бадали чпин жанар диву табасаран халкьдин дирбаш баярин ччвурар ихь мелзниин алшра ва дурарикан цIибди жюрбежюр бикIбариъ дупнашра, аьсрар гъягъюри, наслар гьюдюхюри, дурарин игитвал вахтну тарихдиан ктIубшвубра мумкин ву.

 

 

Закурин йигъанра Табасарандин дирбаш баярин ччвурар ихь арайиъ гъузбан метлебниинди, гъюзимбу наслари дурарин игитвал кIваълан гьадрапIри, гьюрмат уьбхюри гъибтбан бадали, вижнасузди янашмиш хьуз даршлу ихь халкьдин вакилари аьхиримжи йисари жюрбежюр терефариан чарйир зигура, рякъяр агура.
26-пи ноябрь. Хив райондин ЧIира гъул. Му йигъан ЧIира гъулаъ Аллагьверди Акимовдин гьюрмат уьб-хбаз бахш дапIнайи серенжем кIули гъубшнийи. Думу тешкил гъапIдар ва кIули гъубхдар Табасаран милли культурайин региондин автономияйин ва «Табасаранар» фонднан вакилар вуйи.

Думу ачмиш апIури, Табасаран милли культурайин региондин автономияйин председателин заместитель Эльмира Аьшурбеговайи му гюрюш ихь халкьдин игит Аллагьверди Акимовдин багъри гъулаъ гъабхбан себеб ачухъ гъапIнийи. Дугъу къайд гъапIганси, Дербент шагьур Деникиндин кьушмарихьан азад апIруган, Дербентдин фронтдин кIулиъ ади гъахьи ва чапхунчйирин дестйир дагъитмиш гъапIу ихь халкьдин игит Аллагьверди Акимовдин гьюрмат уьбхюри, душваъ ядигар дивуб тIалаб апIури, Табасаран милли культурайин региондин автономияйин ва ихь халкьдин саб жерге жара вакилар Дербент шагьрин администрация-йихьна илтIикIну.
Ихь халкьдин фунуб вушра хайирлу ляхин кIулиз адабгъуз кюмек туврайи кас, «Дагъустан халкьдин Игит» медалин сагьиб Айваз Рамазановди чан удучIвну улхбаъ, му месэла гъитIибккдариз аьхю чухсагъул мялум дапIну, думу уьмриз кечирмиш апIбаъ сабпи ликар алдагъури, ихь дирбаш бай Аллагьверди Акимовдин багъри гъулаъ му серенжем гъабхуз кьаст гъапIуваликан гъапнийи. Игитрин рюгьяриз бахш вуди думу аьхю гъахьи гъулан ругариинра кIваин гъитбан тахта дубхьну ккунивалин месэла гъитIибккнийи ва чан терефнаан пулин дакьатарин кюмек тувуз гьязур вуйиваликан гъапнийи.

Аь.Аь. Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи Дагъустандин илми ахтармиш апIбан педагогикайин институтдин аьхюнур гъуллугъчи Ширинат Жамалиевайи, серенжемдиъ удучIвну улхури, ЧIира гъулан девлетлу тарих, лайикьлу вакилар, дурарин баркаллу ляхнар кIваин гъапIнийи. Багъри гъулаъ 60 йисан мялимвал гъапIу, дурарикан 30 йисан мектебдиз регьбервал туву, гъулаъси, вари Хив райондиъра аьхю гьюрмат ади гъахьи Салмахан Сефиханович Римихановдикан улхури, Ширинат Беглеровнайи ЧIира гъулан мектебдиз дугъан ччвур тувбан теклиф дивнийи. Гьадму жюрейин теклиф хьади, 2019-пи йисан 12-пи апрелиъ «Табасарандин нурар» газатдин сайтдиъ «Хивский район» МО-йин депутат, Мажвгларин мектебдин директорин заместитель Мейлан Нежефовра жямяаьтлугъдихьна илтIикIнийи.

Мидланра савайи, тарихари абцIнайи му гъулкан, кьягьял ва лайикьлу вакиларикан, тялукь циркларин пишекрарин иштирак’валиинди, китаб дюзмиш дапIну ккунивалин месэлара Ширинат Беглеровнайи гъитIибккнийи.
Гьацира дугъу Хив райондин варидиз машгьур вуйи Расиъ багълариъ, (чан вахтна дина 3-4 районариан беълийир уч апIбан машк’враз инсанар гъюри гъахьну) ужувлан ляхнар-гьядисйириз бахш дапIнайи аьхю мярака гьар йисан гъабхувал аьдатнаъ ипувалин теклифра дивнийи.

СиртIич гъулан мектебдин директор, тарихдин дарсарин мялим Байрамяли Ибрагьимовди Аллагьверди Акимовдин уьмрикан, гьунарарикан, Дагъустандин тарихдиъ дугъу гъибту баркаллу шилнакан хъайи-хъайибси ихтилат гъапIнийи.
«Табасаранар» фонднан кIулиъ айи, гьацира ихь литературайин майдандиин умудлувалиинди ликар алдагъурайи жигьил шаир Гюлмягьямад Расуловдира мицдар гюрюшарин важиблуваликан гъапнийи ва фондну гъабхурайи ляхниканра ктибтнийи.
Хив райондин администрацияйин культурайин, спортдин, жигьиларин политикайин ва туризмдин отделин кIулиъ айи Казбек Къазиевди, серенжемдиъ удучIвну улхури, вари дишагьлийир улубкьурайи дадйирин Йигъахъди тебрик гъапIнийи ва тялукь серенжемариз вари жюрейин кюмек тувуз учв гьаммишан гьязур вуйиваликан гъапнийи.

ЧIира гъулан агьалйирин ва мектебдин коллективдин терефнаан гъулан мектебдин директор Рейфудин Римихановди мициб баркаллу ляхин тамам апIуз ният ади дуфнайидариз чухсагъул гъапнийи. Мектебдиъ урхурайи баяр-шубари кIуруш, уч духьнайидарин улихь аьхю аьшкьниинди ватанпересвалин гьиссарихьди ацIнайи шиърар гъурхнийи.
Макьала давам апIури, ихь халкьдин игит Аллагьверди Акимовдин гьунарариканра жикъиди ктибтуз ккундузуз.
Аллагьверди Акимов 1887-пи йисан ЧIира гъулаъ бабкан гъахьну. Сифте паччагь-дин гьюкумдиз къаршуди удучIвури, дугъу девлетлуйирин мутму тадабгъури, думу гаш’валари гъаркI дапIнайи касибариз пай апIури гъахьну. Гьаддиз касиб халкьдин арайиъ дугъаз аьхю гьюрматра ади гъабхьну.

1919-пи йисан, Дагъустандиъ Деникиндин кьушмар архьу вахтна, дагълуйири, дурарихьан чпин ватан, гъахи ругар уьрхюри, вари сабхилди гъудужвну, дурариз къаршувал улупуз хъюгъну. Дагъустандиъ Деникиндин чапхунчйири зегьметкеш халкь тIараш апIури, инкъилабдихьна гьязур шулайи дагълуйирна большевикар гъирмиш апIури гъахьну.
Гьадмуган Дагъустандиз кюмек вуди Закавказь’ейиан, Казим-бей кIулиъ ади, тюрк офицерарин десте гьапIру. Думу Деникиндин чапхунчйириз аьксиди гъудужвнайи дагъустандин кьушмарин командующийди дерккру. Амма дагълуйирин дугъахь- на вуйи хъугъ’вал дубгуру. Хъасин Кафари Кавказдин кIакначи командующийди Нури-Паша дерккру. Мурар кьюридра гьякьсуз, намуссуз касар вуйибдин дагълуйир дишла гъавриъ шулу, фицики Дагъустандиъ дурари, чпиз табигъ дапIнайи уьлкейиъси, ккабхъуб апIури, инкъилабдихьна гьязур шулайи дагълуйир йихайизкьан урччвури, йихури, дарагъажариз зигури гъахьну.

Гьадмуган большевикари, партизнарин дестйир тешкил дапIну, думу къайдасузвалариз аьксивал улупуз хъюгъру. Дурариз регьбервал туврайир ихь машгьур ватанагьли Таригъули Юзбегов вуди гъахьну. Дагълуйирин рюгьнанна ватанпересвалин кьуватлувал гъябкъю Нури-Паша, 1920-пи йисан 21-пи мартдиъ гьергну, Азербайжандиз гъягъюру. Гьадму йишван тюрк офицерарра дустагъ апIуру, ва Дербентдин фронтдин кIулиъ фуж дерккруш, месэла улихь дийибгъуру. Думу, гьелбетда, инсанарин хъугъ’вал али кас духьну ккундийи, ва гьаддиз кьюб кандидатура улупуру – Таригъули Юзбеговдин ва АллагьвердиАкимовдин.
Аллагьверди Акимовдиз 120 дирбаш живанарикан ибарат вуйи чан дестера ади гъабхьну. А. Дьяковди, Г. Тымчукди ва Т. Юзбеговди Дербентдин фронтдин командующийди тяйин апIуз А. Акимовдин кандидатурайин тереф уьбхюру. Дурариз жаваб вуди, дугъу гьамци кIуру: «Узу дагъустанлу вуза, йиз халкь гизаф ккундузуз, девлетлуйир затра ккундарзуз, тюркариин хъугъ’вал алдариз, хъа большевикарихъди сатIиди деникиндин кьушмар Дагъустандиан марцц апIуз гьязур вуза. Анжагъ саб дюшюшди узу уфалугъ хьуз гъитра. Узу савадсуз кас вуза, ичв фикриан, узхьан аьхю командир хьуз шулин?»
Сюгьбатар гъахбалан кьяляхъ, Аллагьверди Акимовди, Деникиндин чапхунчйириз аькси женг гъабхбан бадали, дагълуйирин кIулиъ дийигъуз разивал тувру. Мидкан хабар гъабхьиган, варжариинди дагъустанлуйир уч духьну, Дербент азад апIуз кюмекназ гьязур хьуз хъюгъру.
Парткомдин заседание дубхну, Дявдинна инкъилабдин штаб яратмиш апIбан ва Дербентдин фронтдин кIулиъ Аллагьверди Акимов тяйин апIбан гьякьнаан 1-пи нумрайиккди урус ва тюрк чIалариинди къарар адабгъуру. Къарариъ гьацира, тюрк офицерар дагъустан халкь масу туву намуссуз касар вуди гъахьну, гьаддиз дурар дустагъ дапIну, дурарин ерина дагъустан халкьдин вафалу баяр дерккну кIури, дибикIнади гъабхьну. Думу къарарин гьякьнаан мялуматар вари гъулариъ тарагъну, деникиндин чапхунчйир Дагъустандин ругарилан терг апIбан бадали, кьюд йигъандин арайиъ вари ликри гъудужвну, гьязур хьуб тIалаб апIуру. Му буйругъназ жаваб вуди, Кьибла Дагъустандин вари гъуларин агьалйир гъудужвуру, дявдиз кюмек вуди чпин хулариан аьрабйириъди, гьяйвнариинди ипIруб-убхъруб хьади Дербентдиз рякъюъ учIвру.

Ватандиина дуфнайи хатIалувалин улихь вари халкьар сатIи духьну, дуствал ва ихтибарвал мюгькам апIуру. Варидин метлеб саб вуди гъабхьну – душман тIанкь, Дербент ва вари Дагъустан чапхунчйирихьан азад апIувал.
Аллагьверди Акимовдин регьберваликк ккайи кьушмиз 6 агъзуртIан артухъ эскрар дахил шули гъахьну.
1920-пи йисан 25-пи мартдиъ гвачIнинган сяаьт хьубдиъ дяви ккебгъру. ВаритIан гъизгъин женг шагьрин рукьан рякъюн станцияйин багарихь кIули гъубшну. Гьадму йигъан хябяхъдиз Дербент деникиндин чапхунчйирихьан азад апIуру ва вари иштиракчйир чпин хулариз деетуру. Шагьриъ Кьибла Дагъустандин оборонайин Совет яратмиш апIуру. Му женгнаъ улупу дирбаш’вализ лигну, Дербентдин Советский полк инкъилабдин пайдагъ тувбиинди лишанлу апIуру. Дидиз регьбервал туву Аллагьверди Акимовдиз Москвайиз совещаниейиз дих апIуру ва думу лишанлу апIуз улупуру.

Гьаддин кьяляхъна йисари А. Акимовди Дербентдин яшайишдинна дуланажагъдин месэлйир гьял апIбаъ жанлуди иштирак’вал апIуз хъюгъру.
Халкьдин хушбахтвал, аку гележег бадали женг гъабхури гъахьи Аллагьверди Акимовдин ччвур наслари кIваълан гьархуз гъитуб аьхю тахсиркарвал хьибди. Гьаддиз, ихь игит ватанагьлийин ччвур уьмурлугъ вуди тарихдиъ гъубзбан бадали, Дербент шагьриъ дугъан гьюрмат уьбхбан ядигар дивувал ихь буржйирикан саб вуди гьисаб апIуз шулу.