Аллагьверди Акимовдин ччвур Дагъустандин дирбаш баярин ччвурарихъди саб жергейиъ а. 1960-пи йисан узу, ДГУ-йин 3-пи курснаъ урхурайири, «Гъяйтагъдинна Табасарандин округдиъ деникиндин кьушмар дагъитмиш апIувал» ччвур тувнайи курснан ляхин бикIурайи вахтна, ватандаш дявдин иштиракчи А.С.Гьясановдин ихтилатариан сабпи ражари А.Акимовдикан гъеебхьунзуз.
Дугъан дирбаш’валиин гьяйран гъахьири, А.Акимовдин уьмрин рякъ ахтармиш апIуз хъюгъюнза. Думу метлеб ади, швнуб-саб ражари ЧIира гъулаз гъушунза, гъулан агъсакъал Къ.Мурадхановдихъди, лик’арин Д.Ражабовдихъди, А. Акимовдин риш Б.Гьяжиевайихъди, Аь.Гамринскийдихъди, Т.Шалбузов-дихъди, Гь.Гьяжиевдихъди, ТIюргъя-рин Г.Мягьямедовдихъди сюгьбатар гъухза, ХХ аьсрин 30-пи йисари Къиргъизстандиз алдау дугъан бализ Нажмудиндиз кагъзар гъидикIнийза. Мидланра савайи, архивдин материалар ва айи литература ишлетмиш гъапIза. Узу А. Акимовдин ччвур ахтармиш апIури, дугъкан макьалйир дикIури 60 йистIан артухъ дубхьна.
Амма сасдар бикIрудариз, узу А. Акимовдикан гъидикIу макьалйир чпи гъидикIдарси ишлетмиш апIури, йиз ччвур кIваин апIуз гьархру. Думу тIафалвалик гьисаб ву.
А.Акимов 1887-пи йисан ЧIира гъулаъ бабкан гъахьну. XIX аьсрин аьхир ва ХХ аьсрин сифте йисар читиндар вуйи. Мулкар ва мал-къара гизаф айидарин вахтар дуфнайи. Ужуди-харжиди инсанари аьхюбсиб пайниин хил иливуз чара апIуйи. Пай ктру аьжуз халкьдиз вари терефариан илзигурайи. Аьжузвалиан кIул адабгъуз чара абгури, гизаф гъуларин агьалйир Дербентдиз, Бакуйиз, Къубайиз ва жара йишвариз лихуз гъягъюйи. Уьлкейиъси, Кавказдиъра политикайин гьял гъагъиб вуйи. Девлетлуйирин ва касибарин арайиъ айи аьлакьйир лап чIур духьнайи. Агьалйирин терефнаан наразивалин гьяракатар арайиз гъювалихьан гучIури, паччагьлугъди гъагъи уьлчмйир кьабул апIуйи. Уьлкейиъ жиниди ва ачухъди женгнан лепе за шулайи. Кафари Кавказдиъ халкьдин гъаразнаъ айидар гъварч шули, касиб халкьарин тереф уьбхру дестйир арайиз дуфнайи. Дурариз «абрекар» ва «гъачгъар» кIуру ччвурар тувнайи. Касиб халкьариз дурар ккундийи, мидланра савайи, дурарикан жюрбежюр кьисйир ктагъуйи. ХХ аьсрин эвелариъ Кавказдиъ абрек Зелимхандин, Кьибла Дагъустандиъ ва Азербайжандиъ Къачагъ-Небийин аьхю ад айи. Амма гьадму йисари Кавказдиъ, абрекар вуча кIури, инсанарин хулар тIараш апIру касар, угърийир, жара тахсиркарвалар апIрудар ади гъахьну. Гьаддиз гьякьлу игитарин адлувал сирниз гъафнийи.
Агьалйирин тереф уьбхрударин арайиъ Аллагьверди Акимовра ади гъахьну. ЦIиб вахтналан думу 120 касдикан ибарат вуйи дестейин кIулиъ дийигъуру. Агьалйирин арайиъ думу дестейин вакилар ерли гьюкмарин кIулиъ айидариина, кентхудйириина алжагъбакан, игьтияж айидариз аьхю жумартвалиинди aпIpy кюмекнакан улхбар шуйи. Яшайишдин гьял за, миллетар азад апIбан бадали, кIули гъабхурайи женгну халкьдин тереф уьбхюрайи А.Акимов гьюкум дигиш апIуз за шулайи зегьметкеш халкьарин терефназ гъахну. Дугъкан гьюкмин къайдйириз аьксиди удучIвурайи халкьдин регьбер шулу.
1917-пи йисан Аллагьверди Акимовди Беглар Акимовдихъди зегьметкеш халкьдиз илзигури ляхин апIурайи Кюре округдин Кьибла Табасаран участокдин начальник Каркулов урччвуру. Каркуловди округдин начальникдиз аьрз апIуру ва Акимовар дисуз яракьлу десте гьауб ккун апIуру.
А.Акимовдин тереф Беглар Акимовди, Таригъули Юзбеговди ва жарадари уьбхюрайи. Дугъу, Кюре округдин агьалйир уч дапIну, дурариз Деникиндин кьушмариз табигъ духьну даккниваликан кIуру. Гьадму йишван дугъу, чан хулаъ 21 кас (гьадрарин арайиъди чвултIарин Аьбдуллягьяд Имамов, тIюргъярин Муслим Турабов ва жарадар) уч дапIну, округдин агьалйирихьна вуйи дих апIувалра гьязур дапIну, дурарикан Заза ва ЧIилихъар гъуларин багахь хьайи «Арат» кIуру йишв’ина чпин яракьра хьади гъюб ккун апIуру. Хъайигъан Кьибла Табасарандин «Арат» участокдиъ касибарин съезд уч гъапIну. Душваъ Дагъустандиъ Деникинди уч апIурайи армияйин гьякьнаан вуйи месэла гьял гъапIнийи. Съезд А.Акимовдин ва Т.Юзбеговдин регьберваликкди кIули гъубшнийи. Айи гьялназ лигну, съезддин иштиракчйири, Деникиндин армияйиз саркьан эскер гьадраъди, яракьлу кьувватар за апIуз къарар адабгънийи. Дурари, чпихъди зегьметкеш халкьарра за дапIну, деникиндин кьушмариина гьюжум гъапIнийи.
Думугандин гьядисйирин иштиракчи Гьяжимет Сафарялиевди кIваина хурайи: «Гьюжмиз гъудужвдари Кьасумкентдиъ айи деникиндин дестйирихьан яракь тадабгъбанди гъахьи. Кьасумкентдиз сабпибди Кьибла Табасарандин участокдин десте гъубшнийи. Дурарин кIулиъ Асккан Яракк гъул’ан вуйи Т.Юзбегов айи. Хабар дишлади вари округдиъ атIабгу, дурарихъди Кутур-Кюре, Агъул, Кьурагь участокариан, чпиз айи яракьра хьади, агъзрариинди халкьар гъушу».
Айи улупбариз асас духьну, Кюре округдин яракьлу касарра уч дапIну, А.Акимов 1919-пи йисан 24-пи августдиъ 8 пулемет хьайи ва 260 кас казакар айи Кьасумкентдиина диш гъахьну. Женгназ гъудужвнайидарин ва деникиндин дестйирин арайиъ яракьлу женг цIиб вахтнатIан давам гъабхьундар. Мясляаьтар ккергъну, деникиндин кьушмари чпи гъалайиан деетувал ва чиб Дербентдиз гьаъру 30 кас ккун апIурайи. Мясляаьтар гъахурайи вахтна мялум гъабхьиси, деникиндин кьушмариз кюмек хъубкьрайи ва Ашагъа СтIалиан дурари жини хаб-рар хътаурайи. Мясляаьтар апIурайи офицерар гъалайиз хътакуз хъюгъю. Душмнин чIуру фикрарин гъавриъ духьну, яракьламиш духьнайи халкьари офицерар йивну гъийихну, гъалайиина алжагъну, аьхюну пай душмнар тIанкь гъапIну. Кьандиси Кюре округдин агьалйири гъибикIнийи: «Учу деникиндин чапхунчйирихьан азад апIбаз лигну, Аллагьвердийиз фициб гьюрмат aпIyрушpa аьгъдарчуз».
Партизнари 11 пулемет, 330 тюфенг, агъзрариинди патронар тада-гъуру. Йисирвализ гъадагъу казакарин кьадар 60, хъа йивну гъийихдарин кьадар 120 кас вуйи. Кьасумкент гьадабгъбан кьяляхъ, Орта СтIал гъулан багахь «Пирам-Булах» кIуру йишваъ съезд уч гъапIнийи. 1500 касдин иштирак’валиинди округдин ревком ктагънийи. Дидин дахилнаъ 5 кас айи, дурарикан cap А.Акимовра вуйи. Ревкомди 1919-пи йисан 2-пи декабризкьан ляхин гъапIну. Гьюкмин органдин асас месэла – партизнарин дестйир тешкил апIувал вуйи. Гьяракатниинди кьабул гъапIу уьлчмйириз лигну, жикъи вахтнан арайиъ 1000 касдикан ибарат вуйи десте тешкил апIуру, дурарикан 400 кас атлу эскрар вуйи. Думу дестейин кIулиъди А. Акимов ва Б. Акимов Мамрашдиантина Дербентдиина гъушу. Амма метлеб кIулиз адабгъуз гъабхьундайи, фицики тюркерихъди вуйи аьлакьйир чIур духьнайи. Месэла гьял дапIну ккундийи. Думу А. Акимовра иштирак гъахьи саб асас совещаниейиъ гьял гъапIнийи.
Тюркерин тешкиллувалиинди цIийи съезд уч гъапIнийи, душваъ ляхин кIулиз адабгъру комитет тасдикь гъапIну. Комитетдин дахилнаъ А. Акимовра айи. Исполкомдин органдин сабвализ дилигди, думу кьюб йишваз пай шулайи. Саб пайну девлетлуйирин тереф, тмунуб пайну – касибарин тереф уьбхюрайи. А. Акимов кьюбпи пайнаъ айи.
1919-пи йисан 2-пи сентябриъ А. Акимов гъулариз гъягъюру ва кьушмар уч апIуру: гьаму ражари 500 кас атлу эскрар, 300 кас яягъди гъягърудар. 1919-пи йисан аьхириъ ва 1920-пи йисан эвелариъ, Дагъустандиъси, вари Кавказдиъра Дербентдин фронт асасуб дубхьнайи. Дербент хил’ан дипиш, Деникиндиз жара уьлкйириан гъюрайи кюмек кьатI шуйи. Думу вахтна Дагъустандиъ Деникиндин фронтдиз аькси вуйи асас тереф Дербент вуйи. Гьаддиз 1920-пи йисан эвелариъ Дербентдин фронтдин командующий, тюркерин полковник Руфат-бей алдаъну, дугъан йишв’ин А. Акимов дерккбан месэла учIруди дийибгънийи. Дербентдихьан ярхла дарди, Куллар гъулаъ фронт тюркерихьан азад апIбаз бахш дапIнайи совещание кIули гьубшнийи. Кьюбпи йигъан къарар уьмриз кечирмиш апIуру – тюркерин офицерар дисуру. Фронтдин кIулин командующийди А. Акимов, штабдин начальникди – Турбин, комиссарди – Тымчук тяйин апIуру. А. Акимовдиз Дербентдин фронтдин кIулин командующийдин гъуллугъ теклиф гъапIган, думу рази даршули гъахьну. Дербентдин фронтдин штабдин начальник А. Дьяковдин гафариинди, А. Акимовди гьамци гъапну: «Узу дагълу вуза, йиз халкь ккундузуз, девлетлуйир ккундарзуз, тюркерихъ хъугъдарза, хъа большевикарихъди Дагъустан Деникиндихьан азад апIуз рази вуза. Узу савадсуз вуйивалихьан начди вузуз. Узкан аьхю командир шулин?» Гьаци вушра, имбудар вари А. Акимов жавабдар гъуллугъниин дерккуз рази гъахьну. Дугъу чаз табшурмиш гъапIну ляхин намуслувалиинди кIулиз адабгъну. Акимовди, Деникиндин кьушмариин алжагъбан бадали, Дербентдин фронтдиз 5 агъзур дагълуйир уч апIуру. Думу кIулиъ айи кьушмари Дербент белогвардейцйирихьан азад апIбаъ аьхю роль уйнамиш гъапIну. Деникиндин армияйин кьувват аьхюб вушра, партизнарин дирбаш’вали ужудар натижйирихъна гъахну. Белогвардейцйир, Порт-Петровскдиз гъягъбан бадали, кафари терефназ гьергуз хъюгъну. Амма думу рякъра Акимовдин амриинди «ханжларин дестейи» гьадабтIну. Душмнин эскрар кьяляхъ илтIикIнийи, ва дурар Топаловдин пулеметчикари кьабул апIуру.
1920-пи йисан 25-пи мартдиъ Жалгъандиъ кIули гъубшу совещаниейиъ, Дербентдиан душмнар утIурккбан бадали, 26-пи мартдиъ гвачIнинган сяаьт юкьубдиъ А. Акимовдин регьберваликкди аьхю алжагъуб ккебгъуз къарар кьабул гъапIну. Дурариз кюмек вуди, Камах Аьбдуллагь, Гимрийиан вуйи Аьли кIули айи дестйир гъафнийи. А.Акимов гьацира Дербентдин багахь хьайи гъулар – Рукель, Гимейди, Мютягъи, Агълаби ва жарадар азад апIбан женгариъра иштирак гъахьну. Дугьу участокарин командираризра кюмек туври гъахьну.
Дербент гъадабгъбалан кьяляхъ, Кьасумкент тюркери гъибисуваликан аьгъю гъабхьи Акимов дина диш шулу. Тюркери, Дагъустандин оборонайин Советдин вакилар – Гьядис Гьяжиев ва СалтIайиан вуйи Мягьямед дидисну, дурар дариз зигуз къарар адабгънайи. Думугандин гьядисйирин иштиракчи Къ. Мурадхановдин гафариинди, Кьасумкентдиз хъуркьу А.Акимовди дидиснайи юлдшар деетуб ккун гъапIну. Дурар Къ. Мурадхановдиз табшурмиш дапIну, А.Акимовди АрхътIарин Сулеймандихъди азад гъапIу инкъилабчйир Порт-Петровскдиз рякъюъ тIаъру.
Дербент деникиндин кьушмарихьан азад гъапIган, Дагъустандин гъаравулвал уьбхюри, А.Акимовдин идара апIуваликк ккайи эскрари Дагъустандиан документ хьтарди сар касра деетудайи.
Уьру партизан Къ.Мурадхановдин гафариинди, 1921-пи йисан айтIан ва чIатан душмнарихъди женг гъубху касарихъди А. Акимовдизра Москвайиз совещаниейиз теклиф гъапIну. 1925-пи йисан думу Уьру Пайдгъин ордендиз лайикь гъахьну, амма мялум дару себебариз лигну, дугъаз орден тувундар.
Саб вахтна Аллагьверди Акимов Самурин челгар гьязур апIру заводдиъ лихури гъахьну. 1927-пи йисан думу дустагъдиъ итру. Дугъак ва К. Абакаровдик яркврахъди аьлакьалу ляхин гъабхурайи М.М.Эфендиев йивну йикIбан тахсир кипнийи. Футнайин бина аьгъю дарапIди, А.Акимов ва К.Абакаров йивну гъийихну.
Ватандаш дявдин иштиракчи, Уьру Пайдгъин ордендин сагьиб, 1926-1927-пи йисари Дербент округдин председатель А.Гамринскийди гъибикIну: «Акимовдин ва Абакаровдин бандитвалин ляхникан саб жюрейинра улупбар тувуз шулдарзухьан, фицики узуз думу месэлайин гьякьнаан фукIара аьгъдарзуз ва дидкан жарадарин мелзналанра гъеебхьундарзуз». А. Акимов ужуди аьгъю Б. Гьяжиевди, Т. Шалбузовди, А. Гьясановди, Р. Агъасиевди ва жара шагьидари дугъан ляхниз заан кьимат тувнийи.
1962-пи йисан 16-пи октябриъ РД-йин Верховный Суддин къарариинди А. Акимовдилан тахсир алдабгъну.
Къабпи аьсрин 20-30-пи йисарин къанунсузвалариз жюрбежюр жюрейиинди кьимат тувуз шулу, хъа фициб кьимат тувишра, думу йисарин къанунсузвалар дюздар ву пуз, гьичра даршул. А. Акимов чан заманайин инсан вуди гъахьну. Жара вахтна яшамиш шулайидарихьан дугъан хасиятназ кьимат тувуз читинди ву. А. Акимовдин яшамиш гъахьи замана гизаф читинуб вуди гъабхьну.
А. Акимовдикан ва дугъан терефкрарикан улхури, Дербентдин фронтдин штабдин начальник А. Дьяковди чан кIваина хувалариъ, «думу касар миллетдин игитарси гьисаб вуйи» кIури, гъибикIну. А. Акимов табасаран халкьдинси, вари Дагъустандин игит гъахьну.
