Эвел газатдин 35-36-пи
нумрйириъ

 

 

 

Мурадялдин уьзур

– Хъасин геле… дугъан аьхирин ихтилат, – гъапи Багьаудин Къурбановди. – Мурадялдин чве Наврузяли ЦIурутIил рукьан устади лихури гъахьну. Хярарихъ хъюгъюз вахт багахь шули, Наврузялди мугъаз хабар апIуру:

– Я бай, дергсарин табшуругъ тамам дапIну ккудубкIуз хъуркьрадарзу, гъуландар хярариз удучIвуз багахь шула, уву узуз сад йигъандин кюмекназ гъач, хъасин, яв ляхин гизаф ккайиган, узура кюмекназ гъиза увуз.

Мурадяли ЦIурутIилна гъягъюру чвуччвуз кюмекназ. Мурар сатIиди, дергсар гьязур апIури, лихури гъахьну жаднакк, ттархьну, «зангу-зангу-зангу-занг» табшвар йивури. Ва гьаму арайиъ жаднаккинди ккучIвру сар цIурутIилжви, ацIу сесниинди – фужар ву, бай, мушвакк лихурайи занаг устйир? – кIури. Ва думу кас жаднаккинди ккучIвубси, Мурадялдин ликриан варкI апIуру.
Хябяхъдиз, ликриин дийи-гъуз даршлубси, Мурадялдин лик иццру шулу. Гьаму йигъан лавланган Мурадяли гъюру гъулаз. Иццру гъабхьи лик сагъ даршули, думу саб йис-кьубаъ ахниъ ахъну шулу. Сарун Мурадяли, лик иццру гъабхьир, ахниккан гъуду-жвундар. Ва гьаддиан думу кечмишра гъахьну.
Хъа гьадму цурутIилжви, гьамци яман ул кубкьру кас фуж вуш, аьгъю апIуз чалишмиш гъахьнийза. ЦIурутIларин Уружбег халуйи гъапнийзуз, чпин гъулаъ Нурмягьяммад кIуру гьацир сар кас ади гъахьну кIури, ул апIрур. Амма гъулаъ кьюр Нурмягьямад ади гъахьнийич, гъапнийи.

 

 

Фунур Къази вуйкIан?

– Ахникк дахънайирихьна Ккум’ан Къази халу гъюри шуйи, – ктибтнийиз Гьялимат халайи. – Саб ражари Къази халуйи: «Гьа, агу бай, Мурадяли, дахъну ашра, саб назму урх ари ухьуз. Узу, уву назму мяълиси апIури имиди, думу бикIузра хъуркьдизу», – гъапнийи. Ва адашди, гъадабгъну чугур, мяъли апIуйи, хъа Къази халуйи бикIуйи думу.
Узу хиял гъапIза, Шамил Къазиевдин абайизра Къази кIури гъахьну, гьадму вуйкIан, кIури. Шамилихьан гьерхнийза: – Я бай, гьаму ичв аба Халгъарин Мурадялдихьна гъюри гъахьну, гьаму ичв гагайи, Рамазан халуйи, гьадгъан шиърар гъидикIну. Белки, гьадму Къази халуйи гъидикIдарикан гъидихъну шул. Яраб гьаму ичв хулаъ сундхариъ гъилигиш, гьадрарин шил бихъуйкIан ухьуз?

– Хъа узуз аьгъдарзуз дидкан, – жаваб тувнийи Шамили.

Хъа кьяляхъна Ккум’арин Гьяжикеримов Агъакеримди-хьан, яшлу мялимдихьан, гьерхнийза:

– Гьаму ичв гъул’ан Къази кIурур гъюри гъахьну Халгъарин Мурадялдихьна, гьадму фунур Къази вуйкIан?

– Думу, вуш, Нану Рамазанкьарин гага вуди хьну ккунду, – гъапи, – дурарин халгъарихъди тухумвал гъяйи, – гъапи. – Мурадялдин имийин бай Гьяжи халуйин Нану Рамазанкьарин хизандихъди тухумвал гъяйи. Дурарин гагайизра Къази кIуйи, – гъапи.

– Хъа гьадрарин хулаъ абгуз шуйкIан, – гъапиза, – гьадму Мурадялдин бикIбарикан фукIара?

– Хъа ваъ, бай… Гьадму читин гашлу йисар улуркьиган, дурарин хулаъ фукIара амдар хьну, – гъапи, – гьаддиз дурарин сундхарихъ фукIа дарахъур, – гъапи, – дициб.

 

Мурадялдин уьмрин йисарин гьякьнаан

– Узу сабсан ляхин ахтармиш гъапIунза – Мурадялдин бабкан гъахьи ва кечмиш гъахьи йисарин якьинвал, – чан маракьлу сюгьбатнан мурсул, илбижури, жвар туври, давам апIурайи Багьаудин Къурбановди. – Саб гъапиб, Айсат халайи гъапнийзуз, адаш 56 йисаъ ади иццру духьну, гъакIнийич, кIури. Ва учв иццурайи вахтна Мурадялди кIури гъахьну: «Эгер узу цци гьаму иццрушнаккан ккадархьиш, 93 йисан гъуздиза».

Хъасин геле… ХьуцIурна йирхьуд йисаъ ади думу гъакIну. Думу саб кIуруб. Мурадялдихъ кьюр бай хъади гъахьну – Рамазан ва Нуряли. Кьюридра дявдиз гъухнийи. Нуряли бицIи жандкин, зяифур вуди гъахьну. Айсат халайи гъапнийзуз, военкоматдиан повесткйир гъюри, йицIисаб ражну, кIатIкIатI (сумка) йибтIну, гьаънийчу думу, амма гьар ражари, бедендин бицIир ву кIури, кьяляхъ хътаури гъахьнийи, кIур.

Аьхирки Нуряли фронтдиз гъухнийи. Дявдиан думу кьяляхъ гъафундар. Хъа Рамазан, женгариъ зийнар духьну, гъулаз гъафир, гьадму зийнариан уьмриан гъушнийи.

Хъа ич гъулаъ Мюгьюдин халуйихьан гьерхнийза, гьаму Мурадяли аьгъюр вуйвуз, кIури.

– Узуз аьгъдайзуз, – гъапи, – хъа гьаму ич тIерникк ич мягьялиъ айи Рамазан ими, Уьсмяил ими, Ибригьим ими деъру шуйи, – гъапи. – Аьхъюшин айи вахтари, уьлер дуржну, дишагьлийир хулариз гъушиган, жилар тIирнихъ, мани йишв абгури, деъри шуйи. Узура гьадрарин гъвалахъ деъри шуйза. Ва сари кIуйи:

– Гъачай, бай, Мурадялдин назмар пухьа. Ва дурари хъасин назмар урхуз хъюгъюйи…

Нуряли йиз тай вуйи, 5-пи классдиан 7-пи классдизкьан сатIиди Кюрягъна гъягъюри, саб классдиъ урхури гъахьунча.

– Хъа яв бабкан гъахьи йис фунуб вуяв, Мюгьюдин халу?

– Узу 25-пи йисан (1925 – Г. М.) бабкан гъахьунза, гьадму Нурялира гьадму йисандин вуйи.

Хъа табасаран альманахдик Рамазан Къазиевди дибикIнаки, Мурадяли 1913-пи йисан кечмиш гъахьну кIури, Мюгьюдин халуйин гафариз асас шулуш, Мурадяли 1925-пи йисаз чIивиди ими.

Хъа 1873-пи йисан бабкан гъахьи Мурадяли, Айсат халайи гъапиганси, 56 йисандин яшнаъ ади кечмиш гъахьнуш, думу уьмриан 1929-пи йисан гъушну, – умудлуди гъапи Багьаудин Къурбановди.

(Къайд. Мягьямед Юсуфовди чан «Табасаран литература. Урхурайидариз вуйи китабдиъ» (Мягьячгъала, 1999-пи й., 101-пи маш) Ккум’арин Рамазан Къазиевдин гъибикIуб бина вуди дибисну, Халгъарин Мурадяли 1873-пи йисан бабкан гъахьну, хъа 1913-пи йисан, 38 йис яшнаъ ади, гъагъи уьзриан кечмиш гъахьну, кIури дибикIна. Хъа Багьаудин Къурбановди, гъийиз табасаран литературайи кьабул дапIнайи Халгъарин Мурадялдин уьмрин йисар, шаксуз далиларра хури, дюз алаура).

 

 

Шаирин уьмрикан аьлава мялуматар

– Сабсан шейъ кIваин гъабхьунзуз. Мурадяли кечмиш хьиган, дугъан майит гъижибкIну Халил-эфендийи. Халил-эфендийи Мурадялдин хпир Гьяфизатдиз гъапну:

– Я Гьяфизат, гьадму Мурадялдин ккуртна шалвар жарарин хилиъ ахьуб гьяйиф ву, гьадрар ча узухьна.

– Вагь, Халил халу, увуз кIатIкIатI апIуз ният айзуз, аьхир!

– Хъа яв апIруб апIин, амма гьадму ккуртна шалвар узухьна ча сабан, – жаваб тувну Халил-эфендийи. КIатIкIатIизра ваъ гъапундар, шалварна ккурттра чаз гъибтну, – гъяаьлхънийи итилатчи.

– Гьамци, натижа йивури, пуз шулзухьан, Мурадяли гизаф абурлу, уткан палат алабхьру, учвра утканвал кайи ва утканди учв улупуз ккуни адми вуди гъахьну… Гизаф жумарт юкIв айир, инсанарихъди чан гъуртIан гъюру ляхнар пай апIуз ккунир, жямяаьтлугъ инсан, гьякьлур, жарадариканра дугъривал тIалаб апIру кас вуди гъахьну.
КIваълан гъубшнийиз гьа сацIибсан имийиш. Дугъан гага Уьмар ужур рукьан устара, ужуди чугур йиврурра вуди гъахьу.

Учв Мурадялира рукьан устади хайлин вахтна Зиллиъ лихури гъахьну, чан хизандихъди гьадушваъ яшамишра шули. Гьаддиз дугъаз азербайжан чIалра, бабан чIалси, ужуди аьгъяди гъабхьну, ва дугъаз азербайжан чIалниинди дидикIнайи шиърарра а.
Баккуйиъ лихури гъахьи чвйири, душваъ чпиз раст гъахьи ашкьвариз, кьавлариз теклиф апIури гъахьну, Табасарандиъ Халагъ гъулаъ мукьмариин гизаф юкIв али ич аьхюнур чве айич, ду-гъахьна дурушди мугъузанай, кIури. Ич дадайи кидибтну шулийзуз, ШемюхяйтIан (Шемахийиан – Г. М.) зурна, далдабу йивру кьавлар гъафнийи, кIури, Мурадялдихьна. Кьюд йигъанна кьюд йишван, ваъ, шубуд йигъан пну хьидийи, – шубуд йигъанна шубуд йишван мярака иливнийи, йивури зурна, вари гъунши гъуларианра инсанар уч гъахьнийи. Мурадялди гьадрариз варидиз шубуд йигъанна йи-шван ипIрубра гьиври, гьюрматра апIури гъахьну, ктибтнийзуз ич дадайи.

Хъа Гьялимат халайи ктибтнийзуз, чпин адашдихьна жвериди АхьтIан Гьясан халу гъюри гъахьнийи, кIури. АхьтIарихьан саб вахтна, Гьясан халу фуж вуш, суракь гъапIнийза. Жаваб тувнийзуз, ади гъахьну кIури сар гьацир дилавар кас.
Мурадялдихъди, зат жара даршули дугъхьан, гьаммишан чан юлдаш агъул бай хъашулдийи, кIури шуйи Гьялимат халайи. Кьандиси Арсугъарин Кьади, Буршагъ гъул’ан жара агъулар Наврузбег-эфендийихьна медресейиз гъюри гъахьну, дурариз Мурадялдикан мялуматар ади гъахьну – мумкин ву, дурар Мурадялдин дустарин баяр вуди хьубра. Гьацир, дустар хъайир, ашукьвалар кайир, уставалиинди халкьдиз аьян вуйи адми вуди гъахьну Мурадяли, – нубатнан ражари кьимат туву чан гъулажвуваз Багьаудин Къурбановди.

 

Мурадялдин накьв

Багьаудин Къурбановди, Мурадялдикан вуйи макьалайин сабпи пай газатдиъ чап гъапIган, зенг дапIну, узуз дугъан гьякьнаан сакьюдарсан мялуматар гъапнийи. Дурар гизафси, улихьна дупнайидар аьлава апIрудар вуйи. Мисалназ, Мурадяли учвра флани вахтна чвйирихъди Баккуйиъ гъилихну, амма веледар гизаф гъахьиган, думу гъулаз хътакуз мажбур гъахьнийи. Хъа цIийибдикан кIуруш, дурар шаирин накьвдин гьякьнаан мялуматар вуйи.
Багьаудин Къурбановдиз Мурадялдин шуру, Айсат халайи, ктибтубдиинди, шаирин накьв Халгъарин ХярартIин йишвахь, накьваригъ гъючIвру урчIарин багахь хьа. Дидихъ шибра хъа, амма шибак саб жюрейин бикIбар ктар. Айсат халайи чан бализ швнуб-сабан накьвдилан арчил зиг кIури, гъапну, амма накьвдин гьацI кьандиси яркьу гъапIу жямяаьтдин рякъюкк ккабхъну, ва сарун дидлан арчил илтIибкIуз мумкинвал адар.

– Узуз шаирин сурат арайиз хуз ккундазуз. Гьялимат халайи гъапиганси, дугъан бай Шихмягьямад лап абайиз ухшар вуйир, дугъан даркбар кайир вуйи, гьадиз ихь машгьур художник Аьбдурягьим Уьсмановдиз теклиф дивуз ккундузуз, шаирин наслар дагну, дурарин кIалбариан Мурадялдин сурат арайиз хуб. Му гизаф ужуб ляхин хьибди, эгер кIулиз адабгъуз гъабхьиш, – гъапнийи Багьаудин Къурбановди.

 

 

***

Жикъиди, Багьаудин Къурбановди ктибтубдин натижа йивуз ккундузуз.

Халгъарин Мурадяли 1870-пи йисан Гаж’яр тухумдиан вуйи рукьан уста Уьмран хизандиъ сарпи велед вуди бабкан гъахьну. Дугъан имбу чвйириз Наврузяли, Нуряли ва Мюгьюряли кIуди гъахьну. Дугъан дада Аьшаханум Гьесихъ гъул’ан вуйи.

Адашдихъди жаднакк лихури, Мурадялди рукьан уставалра, чюнгриин мукьмар йивузра гъудубгъну. Дугъу ктау дергсар, гапрар, иллагьки халачичйириз убрушвар авазнандар вуди гъахьну. Думу ужур хюрчабанра вуйи, жюрбежюр ничхрариина хюрчаз вердиш дапIнайи люкьра хьади гъягъюйи.

Уткан сес айи жигьили мевлюдариъ жарадарин назмарра урхури ва чавра дурар ктагъури гъахьну. Дугъу гьам табасаран, гьам азербайжан чIалариинди шиърарра дикIуйи. Гьяйифки, дурар, сакьюдар ктарди, гъудургну. Жумарт юкIв айи, инсанариз уж’вал апIуз гьялак вуйи, дугъривалин ва гьякьлувалин терефкар Мурадялдин табасаран жямяаьтдин арайиъ ужуб ад ади гъабхьну.
Мурадялдиз хьур велед гъахьну: баяр Рамазан ва Нуряли ва шубар Гьялимат (ХъюртIилна швушвди гъухну), Аминат (Гъуллиз гъухну) ва Айсат (Халагъ гъулаъ хизан ккебгъну).
Лик иццру дубхьну, думу гьятта сад йисан ахниъ дахъну гъахьну ва, сагъ дархьиди, 1929-пи йисан кечмиш гъахьну.

 

 

 Халгъарин Мурадяли. Шаир, хюрчабан, уста(д) 

 Халгъарин Мурадяли. Шаир, хюрчабан, уста(д)