Вари республикайиз машгьур духьнайи, Табасаран райондин Гъулли гъулан аьтрафарин багахь хьайи саб кьумра ишлетмиш дарапIди тикмиш гъапIу гакIвлин гъядкан вая Къужник гъулхьан ярхла дарди ярквраъ 6 метр яркьушин ва 50-тIан артухъ метр ярхишин айи гъарзун табияьтдин гъядун чархнакан учу швнуб-сабан газатдиъ гъибикIнийча. Дурар ихь тарихи ядиграр гъахьну. Ухьу фукьан дурарикан бикIурушра ва ктибтурушра, артухъ хьибдар. Хъа му гъядарилан гъайри, Дагъустандиъ хъана маракьлу ва аьламатнан тарих айи ядиграр-гъядар а. Гъи узуз Хив райондин Арчугъ гъулан багахь хьайи ва Ахцегь гъулан кьюб гъядкан ктибтуз ккундузуз.
Хив райондин Гъвандикк гъул’ан Арчугъ гъулаз гъябгъру рякъ саб дерейи кьатI апIура. Гьадму саб вахтна Гъвандикк гъулан, девлетлу ва машгьур мулкидар Кьуттай кIуру касди чан харжарихъ думу дерейин гъирагъар сатIи апIру гъяд тикмиш апIбан бадали дисуру. Акъсакъларин гафариинди, гъяд дивруган ккудукьнайи хамхрар, тахтабендар, дестгар, тикилишдин ляхнар ккудукIиган, ккадагънийи. Гьадму вахтна гъяд цIиб исина гъубшну ва гъядун чархнан кьялаъ айи гъванар ктуршвну. Устйирин ляхин Кьуттайиз кьабул гъабхьундайи. Дугъу гъяд мешребсуз къайдайиинди дивуб гьисаб дапIну, ляхнихъан туврайи пулин гьацI гъибисну. Амма гъяд гъира инсанари ишлетмиш апIури ами.
Жара ихтилат. Мялум вуйиганси, Ахцегь гъулаъ 11 гъяд а. Дурарикан кьюб тарихнан ва культурайин аьхю мяна айидарси гьисаб дапIна. Думу гъядари гъубшубра, гъийин девирра, гъюз имбубра чиб-чпихъди сатIи апIура. Дагъустандиз гъафи туристариз му гъядар гизаф кьабулди шулу.
Сабпиб, кьюб чарх ккайи рукьанна бетондин гъяд 1915-пи йисан Италияйин ва Бельгияйин инженерар Дебернардийи ва Джиорсомди дивуб вуйи. Му гъяду Ахцегь гъулан Куза ва Гюней терефар сатIи апIура. Думу халкьди уч гъапIу пулихъ италияйин проектдиинди тикмиш гъапIуб вуйи. Гъяд дивуз журумариан гъабхьи 10 200 манат ва жямяаьтлугъди уч гъапIу 9500 манат харжар удучIвнийи. Тарихнаъ дибикIнайиси, гьаму жюрейин гъядар вари дюн’яйиъ кьюбтIан адар: саб – Ахцегьдиъ, тмунуб гьадму устйири Европайин саб шагьриъ дивна.
Ахцегьдин тарихи кьюбпи гъядуз ерли агьалйири «Уста Идрисан Муьгъ» (Уста Идрисдин гъяд) кIури шулу. Дугъриданра, думу гъяд 1936-пи йисан ерли инженер Идрис Юнусовди тикмиш гъапIнийи. Кьюбпи гъяд сабпибдихьан цIиб зинаси Ахты-чай нир’ин дивна. Агьлийирин гафариинди, Идрис устайи му гъяд ерли гьякимари харижи уьлкйириан гъяд дивуз устйир хъади гъафиваликан хъял кубчIвну дивуб ву, кIри шулу. Чан ляхниинди дугъу харижи уьлкйирин устйир ерли устйирихьан фтииндикIан тафавутлу даршулайивал улупну. Гъи туристарин арайиъ му гъядариин чпин кIваъ хиялар дисрудар ва чпин хусуси социальный сетариъ гъядар сюгьюр кайидар вуйиваликан, чпин хиялар тамам гъахьиваликан дибикIнайидар хайлин а.
Дагъустандин гъулариъ кюгьне, аьхю тарих айи машгьур гъядар гизаф а. ЦIийи йисан учу учвуз дурарикан ктибтуз мумкинвал абгидича.
