Февралин 14-пи йигъ Европайин уьлкйириъ юкIв улубкьнайидарин йигъси къайд апIури шулу. Аьхиримжи йисари думу Урусатдиъра, гьадму гьисабнаан ихь республикайиъра, жигьилари къайд апIура. Му машкврин шил гьеле 16-пи аьсрианмина ккебгъра. Амма бязи тарихчйир му фикрихъди рази дар, ва дурари машкврин тарих хъана улихь вахтариз дубшнайивал тасдикь апIурайи далилси яркьуди тарабгънайи кьиса хура. Дидихъди газат урхурайидар таниш апIуз ккундучуз.

 

 

 

Кюгьне Римдин Терни шагьриъ Валентин кIуру сар эскер ади гъахьну. Дугъу армияйиъ гъуллугъра, хачперезарин кешуш’валра апIури, кьюб саягъ уьмур хъапIрайи. Вахтар гъагъидар вуйи. Йигълан-йигъаз армияйиз артухъди жигьилар жалб апIури, паччагьлугъди сикин дарди дявйир гъахурайи. Эскрарин дявдин рюгь кьувватлу апIурза кIури, Римдин паччагь Клавдий Кьюрпири дявдин гъуллугънаъ айидариз хал-хизан ккебгъуз къадагъа апIбан къарар адабгъуру. Дугъу, хпир хьайи эскри гъалибваликан ваъ, чан хизандикан ва багахьлуйирикан фикир апIуру кIури, гьисаб апIурайи.

Амма думу къарари эскрарин ккун хьувализ манигъ’вал гъапIундар. Эскрар, ярхла дявдин рякъяриъ чпин юкIв улубкьнайи шубарикан фикрар апIури, дурар рякъюз тамарзу духьнайи. Дугъри Валентиндихьан дявдин рякъюъ мюгьюббатну ургурайи юлдшарин аьзиятариз архаинди лигуз шуладайи. Дугъу йишвну жиниди эскрарин чпин ккуни шубарихъди нюкгьяр апIури, дурарин мюгьюббатнан кагъзар хътаури, ккунивалиан юкIв убгурайидар сикин апIури гъахьну.
Йишвну кешушри кIули гъахури гъахьи жини ляхнарикан хабрар паччагьдихьнара гъурукьнийи. Дугъу, чан буйругъ чIур апIувализ лигну, Валентин дарагъажариз зигуз къарар адабгъуру ва кешуш вахтназ вуди дустагъдиъ итру.

Дустагъдиъ Валентинди сар гъаравлин Юлия кIуру шурахъди гаф-чIал апIуз хъюгъру. БицIи вахтнан арайиъ жигьиларин сар-сариин яманди юкIвар улуркьуру. Закур учв дарагъажариз зигуру кIуру йишван бали чан ккуни шураз мюгьюббатнан бицIи кагъаз бикIуру. Кагъзин исикк «Яв Валентин» дибикIнайи. Шурахьна кагъаз бай гъакIиган гъурубкьнийи. Кьисайиъ ктибтурайиганси, Юлияйи чан Валентиндихьна вуйи мюгьюббатнан сир ва гьиссар учв йикIайизкьан уьрхюри гъузнийи.

Гьамци Валентин гъакIи йигъ (14-пи февраль) гизаф уьлкйириъ юкIв улубкьнайидарин йигъси къайд апIуз хъюгъну. Думу йигъан, чпин кIваъ уягъ шулайи мюгьюббатнакан хабар туври, гизаф жигьилари чпи кадагънайидариз кюкйирин кунцIар ва открыткйир багъиш апIувал аьдат дубхьна.
Му анжагъ саб ужуб кьиса ву. Ва юкIв улубкьнайидарин йигъ – му ихь машкварра дар. Йиз фикриан, ккуни касдиз кюкйир багъиш апIуз вая кIван гьиссарикан дупну, хал-хизан ккебгъуз фунуб вушра йигъ хай шулу. Дидлан савайи, халис мюгьюббатдиз саб жюрейин гъадагъйирихьанра манигъвал апIуз шулдар. Гьаци вуйиваликан учу исихъ туврайи мюгьюббатнан гьядисйири шикиллуди шагьидвал апIура.

 

Ихтияр адру ккунивал

Иван ва Лизхен (урус чIалниинди Лиза) 1945-пи йисан таниш гъахьнийи. Германияйиин гъалибвал гъадабгъбалан кьяляхъ, ужуди немец чIал аьгъю урус разведчик Иван Бывших меркездихьан ярхлади ерлешмиш духьнайи Хейерод кIуру йишван бицIи шагьрарин-гъуларин комендантди дерккнийи. Гьадушваъ дугъаз шабалутдин рангнан кушар хъайи успагьи немец риш Лизхен алахънийи. Сакьюдар вазарилан жигьиларихьан сар-сар дярякъди саб дакьикьайикьан гъузуз шуладайи. Амма дурарихьан хал-хизан ккебгъуз гъабхьундар. Иван, демобилизация дапIну, чан багъри ватандиз Красноярскдиз гьаъру. Дугъаз немцарин провинцияйиъ гъузуз ясана Лиза чахъди гъахуз ихтияр тувундайи. ЙицIуд йисандин арайиъ дурари сарсариз кагъзар дикIури, чпиз сатIиди хизан ккебгъуз ихтияр ккун апIури гъахьнийи. Аьхирки Иван Бывшихдиз парткомдиз дих апIуру ва немец шурахъди аьлакьйир ккутIбан буйругъ тувру. Иванди жара шурахъди хал-хизан ккебгънийи. Мидкан Лизхендиз хабар шулу, амма думу, чан ккунирихьна вуйи мюгьюббат марцциди уьбхюри, жвуван хулаъ чан ккунириз ккилигури гъузру.
Йисар гъягъюру. Амма Ивандин кIваъра сар шуразтIан йишв адайи. Думу чан хпирихьан жара шулу.
Дурарин мюгьюббатнакан Ивандин дустариз хабар шулу. Дустари Германияйиъ яшамиш шулайи Лизхен Вальдхельм агуру. Лизхен Урусатдиз чан ккунириин улукьуз гъюруган, дурарин кьюридинра яшар 70 йистIан артухъ духьнайи. 2005-пи йисан дурари, нюкягь дапIну, Урусатдиъ хал-хизан ккебгъру. Дурар сатIиди хьуд йисан яшамиш шулу. Му йисар дурарин уьмриъ варитIан бахтлудар гъахьну. Лизхен яманди иццру гъахьнийи, ва думу бицIи вахтнан арайиъ уьзри гъурхнийи. Чан ккунир йикIбалан кьяляхъ, Иван Бывших шубуд йисантIан гъузундайи. Му йисарин арайиъ думу сад йигъкьан гъидидипди ккунирин накьвдихъ деъну шуйи. Накьварихъна гъафи гьарсар касдиз дугъу: «Узуз йиз Лизхен варитIан гизаф ккундузуз. Гъи думу амдаршра, думу йиз уларин акв, йиз нефес, йиз умуд, йиз дарман ву», — кIуйи. Иван Бывший Лизхендин накьвдихъ кечмиш гъахьнийи. Дурар сар-сарин багахь кивна.

 

Уьмурлугъ уьбхюрайи мюгьюббат

Успагьи урус риш Надеждайихъди Ричард Толман 2008-пи йисан Калифорнияйиъ «Уьмурлугъ мюгьюббат» кIуру семинариъ таниш гъахьнийи. Надеждайин яш 48 йис, хъа Ричарддин – 62 йис вуйи. Ричард психолог ва медицинайин клиникайин директор, хъа Надежда психотерапевт духтир вуйи. Ричард ялгъузди яшамиш шулайи. Дугъан бахтнаанси, кьюд йис улихьна Надеждайин жилирра, жара хпир гъадагъну, хизандиан удучIвну душнайи. «Йиз яш 62 йис хьайиз мюгьюббат фу вуш, ва дидин гьиссарин кьувватнакан зат хабар гъабхьундайзуз», – къайд апIура Ричардди.
Таниш хьпан кьяляхъ кьюд йис дурарин уьмриъ варитIан бахтлудар гъахьну. Амма сад йигъан нубатнан ахтармишар гъахурайган, анализари Надеждайик онкологияйин уьзур тарабгънайивал улупнийи. Операция апIуз Надеждайи разивал тувундайи. Операцияйи чаз кюмек дарапIрувалин думу гъавриъ айи. «Ибшри, Надя, дици вуш гьязур апIин ихь шей’ар, ухьу вари дюн’я вуйибси сиягьятназ гъягъюрхьа», – гъапи Ричардди. Сифте дурар Америкайиз гъушнийи, гьадушв’ан Бразилияйиз, Испанияйиз…
«Жандиъ аман имдариз, йиз дадайин багахьна гъягъюз ккундузуз. Шулуш, узу гьадина гъайиха, ккунир», – кIуру Надеждайи сад йигъан чан жилириз.
Дада Тверь шагьриъ яшамиш шулайи. Дугъаз чан шуран уьзрикан хабар адайи. Сар-сариин юкIв улубкьнайи дурар гьадмусяаьт Твериз рякъюъ учIвру, ва аьхиримжи йигъазкьан чиб- чпихьан жара шулдар…
Чан ккунир кечмиш хьпан кьяляхъ, Ричард Тверь шагьриъ яшамиш шули гъузру. Дугъу волонтервалин ляхин гъабхура ва пулсузди инглис чIал кивра. «Узу гьамушваъ гъузну, узкантина шлу кюмек дапIну ккунивал гьисс апIураза. Узуз кьимат адру тамарзу ва багьалу пешкеш багъиш апIбаз узу Урусатдиз баркаллагь дупну ккунду. Фицики узуз ккунивал улупур йиз Надя вузуз. Дугъан ватан гьамус йиз ватан вуйиз», — гъапнийи Ричардди чакан вуйи передача гьязур апIурайи Тверин журналистариз.

Сабур туву мюгьюббат

Рамазан ва Тамила (ччвурар гьюдюхна) Мягьячгъала шагьриъ 1990-пи йисан таниш гъахьнийи. Дурар кьюридра студентар вуйи. Рамазан Табасаран райондиан, хъа Тамила Хив райондиан вуйи. Дагълу аьдатар уьрхюрайи, ужуб хасият хъайи, уткан машнан кIалбарин риш Тамила кьабул шулайи жара жигьиларра айи. Мидкан хабар гъабхьи Рамазанди Тамилайин абйир-бабарихьна чан багахьлуйир риш гьерхуз гьаъру. Гьадму йисан хьадну дурари сумчирра апIуру. Жигьилар цIийи хизан Мягьячгъалайиз, хъа сакьюдар йисарилан Москвайиз кючмиш шулу. Москвайиъ Рамазан чан таниш дустарихъди дармнар масу тувбан бизнесдигъ хъюгънийи. Сад йигъан хулаз полицияйин гьяракатнан десте гъафиган, Тамила чан жилир къанунсуз ляхнаригъ гъяйибдин гъавриъ ахъру. Рамазан хьуд йисан дустагъдиъ итру. Му йисарин арайиъ Тамилайи, жилирин абйир-бабарихь гъулаъ яшамиш шули, дурариз кюмек апIури гъахьнийи.
Жилир гъвалахъ хътарди гьау хьуд йис жигьил дишагьлийиз лап гъагъидар вуйи, фицики Рамазандин дада Хамисдиз Тамила затра ккундайи. Дугъу чан бализ жара швушв дагнайи, амма бали думу кьабул дарапIди чан юкIв улубкьнайи шурахъди хал-хизан ккебгънийи. Мидин хъял Хамис халайин гъянаъ убгури имийи.
Рамазан дустагъдиан деетну бицIи вахтналан дурар хъана Мягьячгъалайиз кючмиш шулу. Тамила мектебдиъ мялимди дийигъуру. Сад йислан дурариз бай, хъа кьюд йислан кьюдюхрар шубар шулу. Дустагъдиан дуфнайи Рамазандин хасиятра гьюдюхнийи. Дугъу кми-кмиди ички убхъуз хъюгъру. Гьар ражари хулаз гъафири дугъу Тамилайиз, сарун убхъударза кIури, гаф туврайи, амма хъайигъан вари текрар шуйи.

Сад йигъан Тамилайиз убччуз гьязур апIурайи жилирин шалврин жибдиъ лизи хюсиб гъибиржнайи бицIи багълама бихъуру. Рамазанди наркотикар ишлетмиш апIуз хъюгъювалин думу гъавриъ ахъру. Гьадму йигъ Тамилайиз кIаруб гъабхьну.
Наркотикар ишлетмиш дапIну хулаз гъафи Рамазан чан хпириина ва веледариина гаркIал хьади алжагъбан, хизандин мутмйир масу тувбан дюшюшар кми-кмиди хьуз хъюгънийи. Дугъу чаз наркотикар гъадагъуз бицIидарин коляскйирра ва жара шей’арра масу тувнийи. Масу тувруб хулаъ фукIара амдруган, нубатнан доза ккунди деллу духьнайи Рамазан кючейизди утIурччвуру. Думу йигъан Тамилайиз Рамазан машиндикк ккахъуб хабар шулу.
Кьюб вазлилан дугъу жилир коляс-кайиъди хулаз хуру. Рамазандихьан лицуз шули имдайи. Думу гъира коляскайиъ ими. Амма Тамилайихьна вуйи ккунивал дугъан хъана артухъ гъабхьну, фицики я дустагъдиъ айи вахтна, я ички ва наркотикар ишлетмиш апIури, хизандиз ва веледариз аьхю хатIа айиган ва гьамус, лицуз дашлу инвалид гъахьиган, Тамилайи думу ялгъузди гъитундар. Тамилайиз хизан дабгъбан фикир саб ражарикьан дарфивалин Рамазан гъавриъ а. Хъа му ляхнар анжагъ кIваъ аьхю мюгьюббат айи касдихьантIан аьх апIуз шулдар. Гьациб ялавлу мюгьюббат Тамилайи Рамазандихьна сабпи йигълан гьисс апIури гъахьну. Гъи дурарин хизан бахтлуб, албагуб ва саламатуб гьисаб апIуз шулу. Дурари чпин веледарин веледариз уьмрин варитIан багьалуб хизан вуйиваликан насигьятар тувра.