Майин 16-пи йигъан табасаран чIалниинди кIули гъубшу аьхю диктантдин гьякьнаан улхбар гьамусра кам духьнадар. Думу серенжем тешкил апIруган, диктантди ихь халкьдин арайиъ мициб йишв бисур кIури, саринра фикир дайи.
Серенжем заан дережайиъди кIули гъубшну. Дидин иштиракчйири диктант гьар йисан гъабхувал аьдатнаъ ипувал ккун апIура. Хъа диктантдин иштиракчйирин терефнаан гьеле гьамусдиз газатдин редакцияйиз дуфнайи бязи теклифар, ккун апIувалар, диктантдин гьякьнаан чпин фикрар, насигьятар, тIалабар ва гь.ж. исихъ чап апIурача.
Тамара Айдемирова, отставкайи айи полковник:
«Диктант тешкил апIувал лап ужуб фикир гъабхьну. Залиъ айидар, хъа асас вуди жигьилар, диктантдихьна кIваантIан фагьумлуди янашмиш шулайивал гъябкъиган, кIваз хуш шуйи. Узу варидариз фикир туври гъахьнийза. Узуз диктантдиъ заан кьимат гъабхьундаршра, ихь табасаран халкьдин хайлин вакилар сатIиди уч гъахьивали дамагъ капIунзук. Миди ихь чIал гъубзрувал субут апIура.
ИкибаштIан, диктантдин текстнан эвел гъагъиб вуйи, хайлиндариз гафар дюзди дикIбан къайдйир гьархнайи, амма вари чалишмиш шулайивал рябкъюйи.
Гьаму ккебгънайи ужуб ляхин давам шлувалик миж кивуз ккундузуз. Ва диктантдин натижйирихъди аьлакьалу вуди гележегдиъ думу гьяракат ужуб аьдатназ илтIибкIбан гьякьнаан серенжемар гъурхнийишра, харжи хьибдайи. Учвуз – хъуркьувалар, хъа учуз – артухъди гьамцдар гюрюшар ккун апIураза».
Интизар Мамутаева, «Урусатдин дишагьлийирин Союз» Дагъустандин региондин отделениейин Президиумдин председатель:
«Гьаму йигъари Мягьячгъала шагьриъ кIули гъубшу Табасаран чIалнинди вуйи жямяаьтлугъ диктант – серенжемдин гьякьнаан йиз кIваантIан вуйи гьяйран хьувал улупуз ккундузуз. Му диктант халкьдин ва чIалнан сабвалин лишан гъабхьну.
Жюрбежюр яшариъ айи гизаф инсанар, машарикк шадвалин инчI ккади, сар-сариз тебрик апIури, диктант гъабхру музейиз уч шули гъахьнийи. Думу йигъан узуз гъябкъюбди ва узу куркIубди варибди ихь табасаран гъардшарин ва чйирин сабваликан, ватанпересваликан кIурайивали гьяйран апIуйи. Дурариз, деврин тIалабариз лигури, чпин кюгьне культурйир, аьдатар, чIалнахьна вуйи янашмиш’вал уьрхюз ва артмиш апIуз аьгъя. Узу, гьарсаб гафназ фикир туври, интонацияйихъ хъпехъури, аьхю аьшкьниинди диктант гъибикIунза.
Гьаму аьхю ва важиблу серенжем тешкил гъапIдариз кIваантIан чухсагъул мялум апIуз ккундузуз».
Тамила Аьлипашаева, Хив райондин Хив гъулан Манаф Шамхаловдин ччвурнахъ хъайи мектебдин мялим, серенжемдиъ аьхю диктант гъурхур:
«Табасаран халкь бадали, халкьдихъ чIал гъубзбан бадали, чIал чIивиди гъибтбан ва думу хъанара артмиш апIбак ихь пайра кивувал метлеб вуди, тотальный диктант мициб дережайиъди кIули гъабхувал ихь халкьдин ва вари тешкилатчйирин заанвал, дирбаш’вал ва чIал уьбхбан гъаразнаъ айивал ву. Йиз терефнаан му серенжемдин тешкилатчйиризра, иштиракчйиризра марцци кIваан аферин кIураза. Чпин ляхниъ дурариз хъана хъуркьувалар ккун апIураза.
Аьхю диктант урхувал узуз табшурмиш гъапIнийи. Думу табшуругъ аьхю разивалиинди кьабул гъапIнийза. Йиз фикриинди, табасаранарин аьхю халкьдин улихь диктант урхувал жавабдар ва баркаллу ляхин ву. Гьелбетда, диктант гъабхурайи залра зурбаб вуйи, думу абцIнура айи. Диктант урхуз рягьятди дайи, хъа бязи гафариз ужуди фикир тувну ккундийи. Читин гафар дикIбан вари гъавриъ гъахьнуш, гьарсар касдиз дикъатлу фикир тувну ккундийи. Сари ухди бикIурайи, бязидар цIиб кьяляхъ гъузрайи, гизафдариз (яшлуйириз) бегьемди ебхьурадайи. Гьамциб аьгьвалатнаъ диктант бикIбан къайда уьбхювал, бязи гафар текрар апIури, зигуриси урхувал лазим шулайи. «Хлинццар кайи зиянкар» текстнаъ гъагъи гафар гизаф айи: чI, цц, чIв, ччв гьярфар ккайи гафар. Диктант бикIурайидари бязи гьярфар фици дидикIну ккундуш гьерхрайи. Гьадму кьюжли гьярфар айи гафар дюзди дикIбан бадали, цIиб жвуву кюмек апIувал алабхъурайи. Думу гафар варидариз ерхьруси, ачухъди, зарбди, ужуди дурхну ккун шулайи.
Узу, ихь диктантдин тешкилатчйири туву табшуругъ заан дережайиъди тамам апIбан бадали, узуз айи мумкинвалар вари ишлетмиш гъапIунза».
Эльмира Аьшурбегова, шаир, Гьюкуматдин табасаран драмтеатрин директорин заместитель:
«Ихь жямяаьтлугъ диктант, ихь миллетдин рюгьнан ва сатIивалин машкварси, шадвалиинди кIули гъубшну. Диктант гъабхбан метлеб, гьелбет, гъалатIар ктарди бикIрур аьгъю апIувал дайи, хъа ихь чIалнахьна, ихь ччиварихьна, ихь «табасаранвалихьна» вуйи дикъат ва ккунишин гужал апIувал вуйи. Ва, думу метлеб бегьем гъабхьну кIурира, хиял вуйиз.
«Табасарандин нурар» газатдиз, диктантдин материал гьязур гъапIу, диктант гъубху ва ахтармиш гъапIу ихь аьлимарин ва мялимарин комиссияйиз, выставк-йир тешкил гъапIдариз, чан мяълийириинди серенжемдин ватанпервервалин гьиссар дерин гъапIу Аьбдуллагь Мирзакеримовдиз, кьавлариз, актерариз ва серенжемдиъ иштирак гъахьидариз варидариз чухсагъул кIурайидар гизаф хьиди. Узура, гьелбет, думу чухсагъул пувалик кучIвраза».
Угълангерек Мевлюдовна, пенсионер:
«Аьхю диктант шулу кIури, гъеебхьиган, узу гизаф рази гъахьнийза. Узуз йиз багъри чIал гизаф ккундузуз, бабан чIалниинди кми-кмиди шиърарра дикIури шулза. Хъа диктант дибрикIди йиз швнуд йис вушул? Йиз аьгъювалар ахтармиш апIуз мумкинвал тувувализ, гьаму серенжем тешкил гъапIдариз аьхю вуйи чухсагъул мялум апIуз ккундузуз. Эгер гьамцдар серенжемар кми-кмиди гъахури гъахьнийиш, ухьуз ихь чIал хъана ужуди аьгъю хьибдийи. Гизаф шад гъахьунза, хъа диктантдиан юкьуб гъадабгъунза».
Гюлбике Уьмарова, шаир:
«Ихь чIалниинди гъубху гьаму мярака, яна ужур мялимди чахьан шлуси, ухьу гъавриъ ахъруси гъурху диктант гъибикIу ухьуз варидариз баркаллагь, ва, иллагьки, тешкилатчйир узуз кьабул гъахьунзуз. Гьамцдар мяракйир ухьухь кми-кмиди гъахбан дюшюшар артухъ ишри, ихь чIал аьсрариинди ихь наслариз гъубзри!».
Жамбулат Гьябибов, Гьюкуматдин табасаран драмтеатрин режиссер:
«Дугъриданра, 16-пи ма- йиъ гъабхьи серенжем – аьхю диктант дайи, хъа машквар вуйи. Фици гъапиш, дидин тешкилатчйири вари бегьемди хъабалгну-ккабалгну гьязур дапIнайи. Гьарсаб ихь райондиан, гьарсаб гъул’ан ихь ватанагьлийир диктантдиз дуфну, чIалнахьна чпин вижнасуз дарувал улупну. Урсарин гьациб айту а: «Сабпи гъванжир дурубжу гъумбкиз илтIибкIуру». Хъа ухьу ихь халкьдин сабвалиинди сабпи гъванжрикан бязи вахтари ужуб «цIикаб» шлувал улупунхьа. Ихь мярака ужуб, гъудубкьу, машкврин жарарин цIикаб гъабхьну. Мяракайиъ ихь халкьди жвуван чIалнахьна гьюрмат айивал, чIал ккунивал тасдикь гъапIну. Му мярака ужуб аьдатназ илтIибкIур дупну, фикир вуйич, ва йисан саб ражнукьан ихь ватанагьлийириз сар-сарихъди гюрюшмиш хьуз, гьамцдар диктантар дикIуз мумкинвал шул дупну, умуд кивраза.
Узу гъибикIу диктантдин натижа гъябкъю вахтна, кьюб ражари рази гъахьнийза. Дюзди гъапиш, узу диктант «5» кьиматназ бикIур кIури, фикир дайиз.
«Табасарандин нурар» газатдин редакцияйин коллективдиз ва имбу тешкилатчйириз чухсагъул».
Мадина ТIайибова, Мягьячгъала шагьриъ 53-пи нумрайин мектебдиъ табасаран чIал киврайи мялим:
«Серенжем гьязур гъапIдариз аьхю чухсагъул, му кьадар инсанар саб йишв’ина уч апIувал рягьят ляхин дар. Гьамцдар серенжемари инсанар сатIи ва багахь апIуру. Дуфнайидар аьхю машквриз гъюрайидарси гъафнийи. Дугъриданра, му ихь бабан чIалнан машквар гъабхьну.
Диктантдин гьякьнаанра кьюб гаф пуз ккундузуз. Диктант ахтармиш апIру мялимарин арайиъ узура айза. Узу ахтармиш гъапIу 20 касдин диктантарикан юкьубдиз хьпар, гьадмукьан – юкьбар, имбудариз – шуббар дивунза. Кьюбар дивундарза. Натижйири йиз юкIв шад гъапIну. Ахтармишари улупганси, чIал аьгъдрудар адайи. Хъа йиз фикриан, серенжемдин метлебра табасаран чIал аьгъювал ахтармиш апIувал вуйи. Узу ахтармиш гъапIу диктант гъибикIдарин яшар 18, 20, 22 йис вуйи. Ихь жигьилариз бабан чIалниинди улхузси, бикIузра аьгъювали шад апIуру. Му жюрейин серенжемар артухъси гъахур кIури, умуд кивраза».
Зульфия Къурбанова, туризмдин цирклиъ лихурайи гъуллугъчи:
«Узу тотальный диктантдин серенжемди бегьемди гьяйран гъапIунзу. Фтиинди кIури, гьерхиш, дидин тешкилатчйири вари гьадмукьан хъайи-хъайиганси гьязур дапIнайики, ккебгъну ккудубкIайизкьан вари серенжем заан дережайиъди кIули гъубшну. Хъа диктантдиз гъафи ватандашарикан кIуруш, ихь халкьди сабвал улупну. Мициб гьевесниинди ихь халкь уч гъабхьи серенжем дярябкъри швнуд-сад йис вуйиз. Гьякьлуди гъапиш, узу, жвуван халкьдин тереф уьбхидиза, инсанар цIибтIан гъидар кIури, фикир дапIну, гъафнийза. Йиз гъвалахъ хъайидар вари разиди, машквриъ айидарси шадди деънайи. Узуз му серенжемдик багьна кипбан сабкьан дюшюш бихъурадарзуз. Аьксина, узу дидиз варитIан заан кьимат дивраза.
«Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз аьхю чухсагъул пуз ккундузуз. Дурари чпин кюмекчйирихъди сатIиди му серенжем лап заан дережайиъди кIули гъубхну».
Элина Гьяжибаева, КIежюх гъулан кьялан мектебдин табасаран чIалнан мялим:
«Мягьячгъалайиъ тотальный диктант гъабхуру кIури, хабар гъеебхьиган, гьелбетда, узу гизаф рази гъахьнийза, дидиъ иштирак хьуз гьязурвал улупнийза. Хъа диктант мукьан ужуб тешкиллувалиинди кIули гъябгъюр кIури, фикир дайиз. Серенжемдин программа лап ужуди тешкил дапIнайи: мяълийир, театрин сягьна, ихь районарин культурайин центрари фоейикк гьязур дапIнайи выставкйир. Саб гафниинди, му серенежмдикан табасаран халкьдин ужуб машквар гъабхьнийи. Гизаф йисари сар-сариз дяркъну адру инсанар гьадму залиъ гюрюшмиш гъахьнийи. Узузра узухъди сабси урхури гъахьи йиз дустар алахьнийзуз. Диктант тешкил апIбаз учвуз аьхю чухсагъул.
Узу диктант ахтармиш апIру мялимарин арайиъ айза. Кьюр касдиз хьубар дивунза. Имбударира харжиди дибикIнадайи. Хъа, йиз фикриан, диктантдин текст кайи китабар диктант ккудубкIбан кьяляхъ пай дапIну ккундийи, фицики гизафдари, диктантдин текст китабарик абгури, думу кпикIуз чарйир агури гъахьнийи. Гьаддиз гафар гъидирчну дидикIнайи диктантарра айи. Жигьилари диктант яшлуйиритIан ужуди дибикIнайи. Деетнайи гъалатIар гьамцдар вуйи: ккайи-гайи, бабакк ккубхъну – бабакк губхъну, накьвдин-накьдин ва жарадар. Гизафдари абзац улупнадайи. Учу – диктант ахтармиш апIру мялимари – дидик ич пайра кивунча, хъа Ширинат Беглеровнайи учухъди ужуб ляхин гъубхнийи».
Сефижат Кьасумова, РД-йин Жямяаьтлугъ палатайин вакил:
«Ихь табасаран чIалниинди кIули гъубшу диктант гизаф ужуб серенжем гъабхьну. Гьаз гъапиш, ухьу аьлава ражари, табасаран чIалнахьнаси, Дагъустандин миди вуйи милли чIаларихьнара гьюкмин кIулиъ айидарин ва жямяаьтлугъдин фикир жалб гъапIунхьа. Аьхиримжи вахтна милли чIалариз бахш дапIнайи къанунарра адагъна. Милли чIал дюбхну ккунивал – ухьу варидари ихь буржиси гьисаб дапIну ккунду, гьам жямяаьтлугъдинси, хизандинра. Фицики, хизандиъ бабан чIалназ фикир тутруври гъахьиш, къанунарихьанра, мялимарихьанра думу уьбхюз шлуб дар. БицIидариз бабан чIал аьгъю апIбан гьевес хизандиъ тувну ккунду. Гъийин наслиз чIал аьгъяшра, гъюру наслиз ва дидин кьяляхъ чIал зат амдарди хьуб мумкин ву. Ухьуз гьаддин гучI’вал а. Гьаму жюрейин серенжемари жигьиларин, аргъаж шулайи насларин чIалнахьна вуйи гьевес артухъ апIур кIури, умуд кивраза».
Гюлбес Аьбдулхаликьова, Дербент райондин Чинар гъулан 1- пи нумрайин мектебдин мялим:
«Серенжемдикан узхьан анжагъ ужудар гафариин-дитIан улхуз шулдарзухьан. Диктант узура гъибикIунза. Диктантар ахтармиш апIру комиссияйин вакилра вуза. Диктант гъибикIдари гизафси кьюжли гьярфариъ гъалатIар деетнайи. Узу ахтармиш гъапIу ляхнар асас вуди заан кьиматариз дидикIнайидар ву. Серенжемдиз уч духьнайи инсанарин кьадарну тешкиллувалин ляхин заан дережайиъди дубхнайиваликан шагьидвал апIурайи, хъа гизаф ихь ватанагьлийири жюрбежюр себебариан чпихьан му мяракайиз гъюз дархьиваликан кIурайи!»
Шагьнабат Аьлимягьямадова, республикайин Этноцентрин директор:
«Диктант узуз гизаф кьабул гъабхьунзуз. Му сабпиб. Кьюб кIуруб, инсанарин кьадарниин, дурарин шадвалиин рази дархьиди гъузу сар касра адайи. Думу серенжемдиъ иштирак хьуз дуфнайидар Мягьячгъала шагьриъ яшамиш шулайи табасаранарин гьацI пай вуйиганси хиял шуйи. Узу сабдин гъавриъ гъахьунза – ихь инсанариз сатIи хьуз аьгъя. Му лап важиблу ву. Шубуб кIуруб, узу нубатнан ражари ихь чIалнан гъагъивалиин инанмиш гъахьунза. Узу сабвахтнара «4» кьимат гъадабгъур дарза. Хъа му диктантдиъ узуз йиз уьмриъ сабпи ражари «4» гъабхьну. Гьаму жюрейин маракьлу серенжемар ухьу кми-кмиди гъахьури ккунду.
Узуз му серенжемдиъ, аьдати инсанарси, аьхю аьлимарра, районарин улихь-кIулихь хьайидарра иштирак гъахьивал кьабул гъабхьунзуз. Му серенжемдиз сар касра, гуж дапIну, хъади дуфну адрувал рябкъюрайи. Вари дуфнайидар жюрбежюр гъуллугъариъ лихурайидар вуйи. Варидари серенжемдиъ иштирак хьуз вахт гъабгну. Ва сар касра швумал гъахьундар».
Саядпери Гьяжимурадова, дилаварчи:
«Мектебдин кьяляхъ 2003-пи йисан узу ДГУ-йин филологияйин факультет ккудубкIнийза. Дидхъан мина узу диктант гъибикIундайза, вушра диктант гъалатIар ктарди бикIруб аьгъяйзуз. Гьаци гъабхьнура ву. Мидланра гъайри, му серенжемдиъ узуз хайлин йисари дяряркъри гъахьи йиз дустар гъяркъюнзуз. Вари шадди, юкIв ачухъди диктантдиз гъюрайи.
Диктант бикIбаъ узуз саб жюрейинра читинвал алабхъундайзуз. Амма йиз гъваларихъ деънайи ихь ватанагьли-йири «д», «т» гьярфар айи гафариъ гъалатIар деетури гъахьну.
Диктант ккебгъайиз улихьна аьлим Шарафудин Дашдемировди текстнаъ алахьру читин гафар фици дикIуруш, слайдариан улупнийи. Диди диктант бикIбаъ аьхю кюмек гъапIну.
Узу гъавриъ гъахьиганси, гьаму серенжем гележегдиъра давам хьибди. Узу гьарсаб гьаму жюрейин мяракайиъ иштирак хьидиза.
Исамудин Агъабаев, ДГПУ-йин филологияйин факультетдин 4-пи курснан студент:
«Жвув табасаран вуди жвуван миллетдин вакилихъди урус чIалниинди улхувал узуз дюзди рябкъюрадарзуз. Узу варидариз багъри чIалниинди улхуз, багъри чIал ккун апIуз, жвув аьхю гъахьи гъул, ватан гьадрархуз, культура, халкьдин аьдатар, тарих гьаммишан кIваъ уьрхюз дих апIураза.
Гьаму диктантди, гьарсар касдин аьгъюваларин дережа аьгъю апIбахъди сабси, жвуван чIалнахьна вуйи гьевес кьувватлу апIузра кюмек тувну. Узу ва узуз таниш вуйи табасаран баяр диктант бикIуз аьхю аьшкьниинди гъафунча ва гьамусдихъан тинара гьаму жюрейин акцйирин тереф уьбхюрча».
Тотальный диктант гъабхбахъди аьлакьалу вуди уьлкейин жюрбежюр йишвариан – Ивановский, Псковский, Ростовский областариан, Москва, Санкт-Петербург шагьрариан ва жара йишвариан тебрикнан кагъзар гъафнийи. Дурарикан сабкьюб исихъ чап апIурача.
Нариман Аьбдулкеримов, Урусатдин оборонайин Министерствойин гъурулушдиъ лихурайи гъуллугъчи, Ставрополь шагьур:
«Тотальный диктант – му мектебдин вахтар кIваина хуз, бабан чIалнаан жвуваз айи аьгъювалар ахтармиш апIуз ужуб мумкинвал ву.
Учу, Ставрополин крайиъ яшамиш шулайи табасаран халкьдин вакилари, му хабар аьхю разивалиинди кьабул гъапIунча. Диктант – му вари дюн’яйиъ яшамиш шулайи табасаран халкьдин вакилар сатIи апIбаз бахш дапIнайи серенжем ву гъапишра, узу гъалатI даршул. Узу ихь ватанагьлийирин терефнаан диктантдин тешкилатчйиризра, дидин иштиракчйиризра кIваантIан чухсагъул мялум апIураза».
Тажир Тагъилаев, Мягьячгъала шагьур (Хив райондин Арчугъ гъулан вакил) Силисчивалин Управлениейин гъуллугъчи:
«Ухьу ихь табасаран халкьдин тарих кIваълан гьапIну ккундар, читин вахтна саб суфрайихъ уччвудар гафар гъапIну кIури, ихь ва ихь веледарин уьмур гюрчегуб, шадуб, мублагъуб шулдар. Ихь халкь гизаф зигьим айи миллет ву, хъа табасаран чIал ухьуз Аллагьди тувнайи девлет ву. Ичв веледариз ихь бабан чIалниинди урхуз, бикIуз, гафар апIуз улупай. Ляхниан читинвал айивализ лигну, диктант бикIуз гъюз хъуркьрадарзу. Хъа ляхнин кьяляхъ диктант бикIбанди вуза. Гьамциб мярака тешкил апIури, ихь чIал, ихь халкь бадали юкIв убгурайидариз аьхю вуйи чухсагъул мялум апIураза».
Мумин Аьбдурягьманов, Псковский область, юрист:
«Бабан никкдихъди гъафи ихь чIал уьбхювалихьна сар касра вижнасузди гъузидархьа. Тотальный диктантди ухьу сатIи апIура, чIалнахьна вуйи, ватандихьна вуйи ккунивал артухъ апIура.
Табасаран халкьдин чIалнаъ ихь ата-бабйирин рюгь ва культура а. Ихь чIал ухьухьна гъафну, думу чIал гележегдин насларихьна рубкьувал ихь буржи ву.
Псковдин губернияйиъ айи табасаран халкьдин вакилари акцияйин тереф аьхю разивалиинди уьбхюра ва дидин тешкилатчйириз, иштиракчйириз чухсагъул мялум апIура».
