Цци чан бабкан духьну 100 йис тамам хьпан юбилей къайд апIурайи аьхю ва машгьур шаир Расул Гьямзатовди «Йиз Дагъустан» китабдиъ дибикIнайиганси, «Дагъустан шубуб пайнакан ибарат дубхьнайиб ву: сабпиб – жил, кьюбпиб – гьюл, хъа шубубпиб – имбудар вари». Гьаму шубуб хазнайикан ибарат дубхьнайи дагъларин уьлке жюрбежюр пIипIариз машгьур апIбак, гьелбетда, дидин велед Расул Гьямзатовдин аьхюбсиб пай кайиб гьич саризра жини ляхин дар.
Ягъал дагъларин арайиъ ерлешмиш дубхьнайи ЦIада кIуру дагълу гъулаъ бабкан гъахьи авар балин бажаругълувал себеб вуди, Дагъустандин ччвур гъи саки вари дюн’яйиз мялум дубхьна. Хъа дугъан бажаругълувал хусусиб ва махсусуб вуйиб вардиз ашкар ву, фицики адлу шаирин гизаф эсерар ва китабар гизаф харижи уьлкйирин чIалариз таржума дапIна.
Гъи Расул Гьямзатовдин бажаругълуваликан дагъларин уьлкейин аьхю хазна дубхьна. Диди жюрбежюр миллетарин уьлкейин милли культура артмиш апIбак цIиб пай киврадар. Шаирин эсерари дагълу халкь рюгь жигьатнаан артмиш хьпаъ аьхю роль уйнамиш апIура. Дагълу баяр ва шубар гьеле бицIидарин бахчйириъ имиди адлу шаирин шиърарихъди таниш шула.
Вари дагълу баярси, узура гьеле мектебдиъ урхурайи йисари Расул Гьямзатовдин эсерарихъди багахьди таниш хьуз хъюгъюнза. Гьадмуган, дугъан эсерарихъди сифте таниш шулайиган, саб фила-вуш Расул Гьямзатовдихъди багахьди таниш хьуваликан асуллагь фикирра апIури шулдайза. Йиз уьмрин ва яратмиш апIбан жилгъа дугъан бажаругънан ва баркаллу ляхнин яркьу рякъюзди ктубчIвур дупну, гьелбетда, фикризкьан хуб мумкин дайи. Амма кьадар-кьисматну, мялум вуйиганси, инсан асуллагь гюзлемиш дарапIрайи, гьич фикризкьан хуз даршлу рихариз ва рякъяриз адагъуру. Узура йиз кьисматну хабарсузди сабпи ражну адлу шаир Расул Гьямзатовдихъди гюрюшмиш хьуз гъитру.
Думу 1974-пи йисан гъабхьи ляхин ву. Узу гьадмуган Москвайин Максим Горькийин ччвурнахъ хъайи литературайин институтдиъ урхурайза. Майдин вазлин аьхир вуйи. Узу сабпи курснан имтигьнар туврайза.
Гьадму йигъари институтдиъ ихь ватандашарихъди шлу вари ихтилатар Расул Гьямзатовдиз «Социалист Зегьметнан Игит» кIуру гьюрматлу ччвур тувбакан ва, рягьятвал гъадабгъну, гьаму багарихьди думу Крымдиан Москвайиз гъюбкан вуйи хабрариинди ккудукIуйи.
Расул Гьямзатовичдиз Гъизилин Хяд тувбакан вуйи къарар дугъан 50 йис тамам хьпахъди аьлакьалу вуди адабгънайиб вуйи. Ва дидихъди учу, Дагъустандиан вуйи студентар, дишла танишра духьнайча. Узухъди сабси саб курснаъ урхурайи авар шаир Мягьяммад Исаевдин мялуматариинди, Расул Гьямзатович гьадму йигъари меркездиз хъуркьнура ккундийи. Дугъаз, ич аьхю шаириз, ватандашдиз, гьациб заан кьимат тувбиин учу, дагълу баяр ва шубар, кьадарсуз шаддира вуйча.
…Узу имтигьян тувну удучIвурайза. Амма раккнариан удучIвган, али йишв’ин гъах гъахьирси дийигъза ва, узуз рябкъюрайибдихъ хъугъуз даршули, узу гьапIну ккундуш, аьжуз гъахьиза: институтдин гьяятдиъ айи Герцендин ядигарихь, дагълу студент баярин арайиъ Расул Гьямзатов дийи-гънайи.
Узу, кIвак аьжайиб сикинсузвал кади, зарбди ликар алдагъури, ватанагьлийирин багахьна гъушза. Узу гъюри гъяркъиган, ватанагьлийир гъирагъдизди гьудучIву ва Расул Гьямзатовдихьинди рякъ ачухъ гъапIу.
– Салам аьлейкум, Расул Гьямзатович! – гъапиза, дугъан арчулну хил ижмиди дючIюбкьну ва гагулну хили дугъан хилин хъуршлихъан бисури. Узу Расул Гьямзатовичдиз Гъизилин Хядра мубарак ва, аьдат вуйиганси, гележегдиъ хъанара аьхю хъуркьувалар ва жандин мюгькам сагъ’вал ккун гъапIза.
– Ва аьлейкум салам! – дупну, ду-гъура йиз хил ижмиди гъибису, ва дугъан машниина аьжайиб акушин айи аьлхъюб гъафи.
Узу сацIиб кьяляхъ хьайизра, Расул Гьямзатовичди авар чIалниинди М. Исаевдихьан фу-вуш гьерхнийи. Ва Исаевдира дугъаз авар чIалниинди жаваб тувнийи. Ва дугъан жавабнан гъавриъ хьубра читин дайи:
– Табасаран шаир вуго, – гъапнийи дугъу. Хъасин саб герендиланси урус чIалниинди аьлава гъапIу. – Наш Шах. «Мы на одном курсе учимся».
Учу илдицну гафар апIурайиган, институтдин имбу студентар учуз ярхлаан лигурайи. Дурар, гьелбетда, Расул Гьямзатовдиз, гьаму улихьнаси «Социалист Зегьметнан Игит» кIуру ччвур тувнайи аьхю шаириз, лигурайидар вуйи. Хъа гьацир ватанагьли хъайи ич, дагълу баярин, дамагъра дурари гьисс дарапIди имдайи. Хъа учу гьякьикьатдиъра ич дагълу уьлкейин адлу шаириинди дамагъра апIурайча, фицики думу, Расул Гьямзатов, ухдитIан неинки ихь республикайиъ, Урусатдиъ, СССР-иъ, хъа гьацира дюн’яйин гизаф жара паччагьлугъариъра машгьур духьнайи. Гьадмуган думу Кавказдинси, СССР-инра ужударсдар шаирарикан сар вуйи…
Гьадмугандин ич сабпи гюрюш, сабпи ражари Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьямзатовдин хил гъибису йигъ, йиз гьич сабанра кIваълан дурубшур.
Хъасин учу кми-кмиди гюрюшмиш шули гъахьунча. Хъа, 1990-пи йисан Расул Гьямзатовди узуз Дагъустандин писателарин союздиъ ляхин апIуз теклиф гъапIнийи. Ва дугъан регьберваликкди 12 йисанна швнуб-саб вазлиъ Дагъустандин писателарин союздин секретарди ва табасаран писателарин секцияйин башчиди ляхинра гъапIунза. Узу гьарган дугъан гьюрмат зади уьбхюз чалишмиш шуйза. Гьациб аьхю бажаругълувал кайи шаир, йиз ватанагьли вуйивалиин гъира дамагъ апIураза.
Расул Гьямзатовдин саки вари эсерар урус чIалназ, хъа гизафдар дюн’яйин жара чIаларизра таржума дапIна.
Расул Гьямзатовдин эсерарикан бязидар узура табасаран чIалназ таржума дапIназа. Ихь газат урхурайидарихьан исихъ дурарикан бязидарихъди таниш хьуз шулу.
Расул ГЬЯМЗАТОВ
Йиз юрднаъ
Душваъ а ранг дубшнай гъатху аранар,
Душваъ гьарар гъяцIал ву лап кIарчарси.
Душваъ дагълар ву девйирин йирфарси
Ва тюнт дагълу нирарин тик гъирагъар.
Душваъ сюрюйигъ гъярхьнай жанаврарси,
Ажугълу ву кьалу лепйир нирарин.
Душваъ урсра штар гъарзлан асланарси,
Булагъар ву халис улар жакьварин.
Душваъ рякъ дубшна гъарзарикан ягъли,
Нирси, гъябгъюрай дагъдиан удубчIвну.
Душваъ тепейихъан ккутIубччву мяъли,
ТIибхуру, инсанарилан ултIубччвну.
Гьюлихъ
Гьюлин лизи лепйир, узуз йипайчва,
Фуну чIалниинди улхури ачва?
Сес ипначва учву кIанакк гъарзарин,
Хиял апIин, йигъ ву гъулаъ базарин.
Аллагь гъавриъ шулдар, хъюгъган дагълуйир
АпIуз ягъчIвур чIалниин чIат гьарйир.
Сад йигълан, даршиси гугрумар уьмриъ,
Явашди рахурчва, укIси арандиъ.
Хъа гагь-гагь ичв сесну апIуриз кIваин
Бабан ишал, кIулихъ дуснай чан балин.
Шул кьабижви варисдихъ ишурайси,
Тюнт сели гьяйван батмиш апIурайси.
Гагь хъял кади, акуб вуди гагь гевюл,
Улхурва яв чIалниинди уву, гьюл.
Хъа йиз юкIв яв деринвализ ву ухшар,
Гъавриъ хьуб яв дигиш’валин читин дар.
Йиз юкIвра, йивури хъунти гъванарихъ,
Гъизмиш шули айиз, хъугъ, вахт-вахтарик.
Хъа кьяляхъна, илцифури, ис шули,
Шулдаринхъа гъирагъдиз мелз йивури?
Хъа чан сирар деринвализ адарин?
Саб ву, гьюл, ихь дердра, шадвалра якьин.
Хъа узу кIурза хусуси дерднакан:
Харгнашра, мяна адар гьюл убхъбакан.
Юкьуб цIарнан шиърар
* * *
Вари уьмриъ гъахьунза гьякь абгури,
Вари уьмриъ – гъалатIарра апIури.
Анжагъ гьамус узу гъавриъ духьназа:
ГъалатIар вуй гьякьра ва йиз уьмурра.
* * *
Гъягъюра йисар – уьмрар багьалу.
Гагь мучIу шули, аку шула зав.
Уьмриъ инсанар шула камаллу,
Хъа инсаният ками шула гьаз?
* * *
Узу шинтак каза, мяъли йип, дада.
Магьа сумчриъ аза, мяъли йип, дада.
Магьа накьвдиъ аза, мяъли йип, дада.
Узу вардиз гьархну, мяъли йип, дада.
* * *
Узу вуйза адабгъур гъван,
Тикмиш апIуз аку хулар.
Хъа гъвандин устайи дидкан
Дивну гъазаматдин цалар.
* * *
– Гьаз ккебехъну ачва ярхи йигъ, ничхрар?
– Мархь убгъура, ача дидихъ хъебехъну.
– Гьаз ккебехъну ачва учву, шаирар?
– Мархь убгъура, ача дидихъ хъебехъну!
* * *
Гъюру аьжал, успагьи багъ женнетдин
Узуз тувуз вуди гьязур.
Гъапунза: цIара ибшри жегьеннемдин,
Анжагъ – гъи ваъ, ибшри закур.
* * *
Шулу вари эвез апIуз,
Варибдикан шул ктабгъуз.
Дагъустандиз эвез адар,
Думу аба, баб, шинт вузуз.
* * *
Йиз живанвал ву къемеда,
Жигьилвал – драма. УлдубчIвда.
Трагедия ву кьабишин,
Перде хъябкьра яшайишдин.
Жюрбежюр эсерариан вуйи шиърар
* * *
Аьлим касди кIул тIубччвура пашманди,
Шаир дар шад, кимдар дугъак рюгь аьшкьнан.
Каспий гьюл цIиб шула, кIури, явашди,
Кьяляхъ шула, кIури, ихь гьюл гьар йислан.
Дурар, гьелбет, вуда гафар мянасуз,
Кьаби Каспий саб вахтнара цIиб шулдар.
Анжагъ узу шула артухъ сикинсуз,
Бязидарин жвилли шулайган юкIвар.
* * *
Йиз даимлугъ адрес, ЦIада,
Уву вува йиз хяд, йиз жил,
Намуснан акв ва акв аьшкьнан,
Инсанарин кIван марцци шил.
Ккундузуз гъарзун манишин,
Дагъларра, тик кIакIар али,
Уву, ЦIада, вува йиз шинт,
Ва вува йиз сабпи мяъли.
