Аьхю Гъалибвалин йигъаз
Табасаран писатель, шаир ва таржумачи Пирмягьямед Кьасумов 1941-пи йисан 21-пи июндиъ Табасаран райондин СертIил гъулаъ бабакан гъахьну. Дугъу учв бабкан гъахьи йигъахъди Ватандин Аьхю дяви кми-кмиди кIваин апIури шуйи. Гьелбетда, дугъу чан эсерариъ Ватандин Аьхю дявдин тема гъитIрибккди гъибтундар. Аьхю Гъалибвалин йигъаз бахш вуйи нумрайиъ Пирмягьямад Кьасумовдин, дявдин иштиракчи Аьбдулязиз Гьяжиевдикан дибикIнайи очерк жикъиди туврача.
1942-пи йисандин февраль…
Дербент шагьрин педучилищейиъ урхурайи Аьбдулязиз Гьяжиев 28-пи февралиъ чан багъри гага Гьяжи фронтдиз гъягърувалин гьякьнаан вуйи хабри гьар жюрейин фикрарикк ккау. Ярхи йишвди нивкI дяргъюрайи бали, айитI аьхю хажалатра уьбгъри, чав-чахъди гьамциб сюгьбат ккебгъу:
– ГьапIхьахъа, гага… Уву дугъри вува. Ватандиина кьаза-бала дуфнайи вахтна жилири архаин йишв абгувал аьйибнан ляхин ву. Ягъурлу рякъ ибшривуз! Ихь багъри ругар азад дапIну сагъ-саламатди кьяляхъ гъюру агьларикан ишрива. Увуси, увухъди гъярайи имбу жиларра!
– Хъа уву гьапIбанди вува, Аьбдулязиз? – гьерху дугъу чав чахьан. 18 йисаъ айирин кьувват варитIан ужуб чагълариз дуфнайиб шулу. Гьаци вуйиган, гьамциб дараскьал жюрейин аьгьвалат арайиз дуфнайи гьаму вахт урхру вахт вуйин, даршиш Ватандин азадвал бадали жвувхьан шлу жюрейин пай кивруб?! Сифте гъалибвалин гъаразнаъ учIвдихьа, хъасин узу урхбан гъайгъушнар агарза. – Ав, ав, гага, – давам гъапIу дугъу, – узура гьаму увусир Ватандин бай вуза. Йизра буржи тамам апIуз вахт ву. Душмнихъди дяви сатIиди кIули гъабхидихьа. Гагайин улихь бали, балин улихь гагайи усалвал улулупур.
Хъа йигъан фронтдиз гъягъюз кьаст дапIнайи Аьбдулязиз военкоматдиз гъягъюз Хючназ рякъюъ учIву… Райцентриз хъуркьубси дишлади дугъу военкоматдиз жвар гъапIу. Военкомди чан кабинетдиъ хьур жигьилихъди сюгьбат гъабхурайи. Раккник кучну, Аьбдулязиз кабинетдиъ учIвубси, дурарин сюгьбат хъдубтIу.
– Ассаламу аьлейкум, юлдаш военком! Дербент шагьрин педучилищейиъ урхурайир вуза. Райцентриз гьамусяаьт хъуркьну имиза. Узу фронтдиз гьаувал ккун апIури увухьна дуфнайир вуза. Ав, закурин йигъаз йиз гагайизра повестка тувначва. Дугъахъди узура сатIиди фронтдиз гьаувал ккун апIураза. Гьарсар совет ватанагьлийизси узузра йиз ватандашвалин буржи тамам апIуз ккундузуз. Ватан гьамциб бала-кьазайиз дуфнайиган, узхьан саб мурччвахъ хъилигури гъузуз хьибдарзухьан.
Хабарсузди кабинетдиъ учIву жигьилин гьаму гафари фиткан ясана шилкан вуш диргънайи военкомдин маш ачухъ гъапIу…
– Маншаллагь яв гафариз, аькьвлиз! Увустар баяр хъайи Ватандиин гьич сар душмандихьанра гъалиб хьуз даршул. Ав, ихь райондианра увустар гизаф баяр дявдин женгариз гъушну. Увура яв ватандашвалин буржи тамам апIарва. Гьан, яв теклифниин рази вуза, юлдаш Гьяжиев. Уву кIуруганси апIархьа увура яв гагайихъди фронтдиз гъягъюз гьязур йихь.
Военкомди, баркаллагь, кIури Аьбдулязиздихьна чан хил гьачIабкку ва повесткйир ацIрайи гъуллугъчйириз гьаму балин документар чан гага-йихъди сатIиди фронтдиз гъягъруганси гьязур апIинай кIури, табшуругъ туву.
Аьбдулязиз чан багъри ЦIурутIил гъулаз гъафиган, Ждановдин ччвурнахъ хъайи колхоздин саркарвал апIурайи дугъан гага Гьяжи Агъаризаевди ятгъиин чарвйирин саб лиж гьисаб апIуради гъахьну…
– Юлдаш пирсидатил! Миржид-варжна юкьуб чарва вуйин? Ав, вассалам-шут тамам! Уз’ина аманат гъапIу вари чарвйир сагъ-саламатди кьяляхъ тувразайичв. Хъасин макIанайки: фуланин кас – Гьяжи чарвйир хъахьну фронтдиз гъушну кIури. Ав, юлдаш пирсидатил, закуриз ваянкуматдиз дих дапIназуз. Магьа павускара. Ихь вари халкьди душмнихъди вуйи женгнаъ ифи удубзури, хъа узу ятгъиин гъузувал ярамиш шулдар. Вари махлукьатдиз кайиб узузра ибшри, гьадрариз дару ужувлар узузра ккундарзуз.
– Дюз кIурава, гага, узура гьациб фикирну гъи гъулаз гъюз мажбур гъапIну. Закур гагара, чан бай Аьбдулязизра фронтдиз сатIиди рякъюъ учIвиди.
Аьбдулязиздин гьаму гафари мугъан гага Гьяжи мюгьтал гъапIу:
– Йип ари, фици гъапнийва, Аьбдулязиз? Кьюридра сад йигъан фронтдиз? Закур? Фронтдиз гьа душну ккунду. Дидиз инкарвал апIурадарза, йиз бай. Хъа педучилищейиъ урхувалра дипну узухъди закур фронтдиз гъягъювалиан ихь хизандиз лапра гъагъиди алабхъиди аьхир. Яраб павуска туву ваянкуматди гьаз мициб къарар адабгънийкIан?
– Повестка тувувал узу ккун гъапIнийза, гага. Урхувалра, хизандин шадвалра хъасин гъиди ихь багъри Ватандин Гъалибвалин кьяляхъ. Хъа сифте фронтдиз душну ккундузуз. Фикир мапIан, гага: яв улихь усалвал апIидарза, буш’вал улупидарза. Тмуну терефнаан, увуз бегьемди урхуз-бикIуз ва урус чIалра аьгъдарди женгнан юлдшарихъди сатIиди фици йигъ-йишв адапIидивахъа? Гьаддиз узу яв кюмекчи духьну ккундузуз…
– Сарун фу пузавузхъа, йиз бай. Ихь хизандиъ аии кьабидари, ичв дадайи гьадму хабар кьюбпи аьхю зиянси гьисс апIрувалра аьгъязуз. Жилирин гаф саб шул, ваянкумдин улихь туву яв гафниин гъуз. Гъапи гафнан жавабдарвал гьисс апIури вердиш йихь, кIваъ айи ният кIулиз адабгъбиин мюгькамди дийигъ.
… Гагайинна балин фронтдин рякъяр кьюб-шубуб суткайиъ сатIиди гъахьнийи, хъасин-жарадар: Гьяжи кафари Къавкъаз азад апIбан женгар гъахурайи частназ, хъа Аьбдулязиз Баку шагьрин дявдинна пехотайин кьюбпи училищейиз гьаънийи. Кьюридира чиб-чпиз кагъзар хътауйи. Хайлин кагъзариъ гагайи чан бализ насигьятнан гафар дикIуйи. 1943пи йисан эвелариъ Гьяжи Агъаризаевди чан бализ гьамциб мянайин кагъаз хътапIнийи: «Йиз ккуни велед, ассаламу аьлейкум! Аллагьисан ихтият йихь. Уву уьрх, амма дирбаш’вал улупну ккуниваликанра магьархан. Йиз гьа баладар 43 йисандин яш хъапIназа. Хъа уву гьелелиг уьмрин рякъюъ гьаци сифтейин ликар алдагъуз хъюгънайир вува. Уву набалугъ вува. Гьаддиз гьарвахтна увкан, анжагъ увкан фикрар апIури шулза. Белки ухьу Гъалибвалин йигъан сар-сариз рякъюр. Амма думу баркаван Гъалибвал гьелелиг ярхлади ву. Фашистари ихь багъри Дагъустандин раккнарик кучра. Вушра ухьу гъалиб хьидихьа. Иншаллагь! Сагъвал тувривуз, йиз велед! Мани саламарихъди яв гага Гьяжи».
ВуйиштIан, гьаму кагъаз дугъан уьмриъ аьхиримжи кагъаз гъабхьнийи. 1943-пи йисандин эвелариъ Кафари Къавкъаз бадали гъягъюрайи кчIихбариъ Гьяжи Агъаризаев душмнин хил’ан йикIуру. Йигъарикан сад йигъан Аьбдулязиздиз чаз чан гагайин ччвурнахъан урус чIалниинди кагъзар дикIури гъахьи аваржви Къурбнахьан гьамциб кагъаз гъафнийи: «Йиз ккуни ва рягьматлу дустран бай – гирами бицIи дуст Аьбдулязиз! Аьхю дерд-хажалат кIваъ утIубкьну гьаму кагъаз бикIуз мажбур духьназа. Дюз гъапиш, дидик йиз кIваъ айи цIарар хъайи-хъайибси ва вуйи-вуйибси дикIуз кьалми амур апIурадзуз… Рягьяматлу Гьяжи душмнин хил’ан йиз уларикк гъакIну. Думу учу женг гъабхури гъабхьи чюлиъ накьвдик кивунча. Учв йикIурайи дакьикьйириъ узуз, Аьбдулязиз, дугъу увухьинди гьаддин гьякьнаан хабар дебккувал васият гъапIнийи. Сабсана гъапнийи: – Йип, Къурбан, йиз бализ. Узухъ артухъди диришри, кIури. Душмнилан кьисас алдабгъувал, гъит, узухьна вуйи гьюрматназ жаваб ибшри. Гьаддиз, Аьбдулязиз, яв гагайин васият тамам апIин: шлубкьан артухъди гьадму гьярамзадйир-фашистар йих: увхъандира, яв гага-йихъандира. Учура учхъанди ва гъалибвал бадали вуйи гьякьлу женгнаъ гъийиху ич юлдшарихъандира фрицар йихуз мажбурнама гъадабгънача. Сагъ йихь. Мани саламар гьаърайи Къурбан».
Гьаму тясирлу кагъаз урхбалан кьяляхъ Аьбдулязизди чиб-чипланди, чазра хабар дарди уларилан ахмиш шулайи нивгъар марцц апIури, чан дустарин арайиъ ху гъапIу: «Сарун узуз йиз йикIувалихьан вижна кимдарзуз. Думу фрицар йихувал йиз гагайин васиятназ вуйи йиз дугъри жаваб хьибди».
… Гьамус чан гагайин ерина душмнилан хъял алдабгъурайир дугъан бай Аьбдулязиз вуйи. Дугъу урхури гъабхьи училище вахтназди хъябкьнийи ва курсантарикан ибарат вуйи бригада тешкил гъапIнийи (Ав, Аьбдулязиз фронтдиз гъушу йигъан дугъахъди чан юлшарра гъушнийи). Дурарин хлиз пулеметар, минометар, автоматар, зенитный пушкйир ва шубуд йигъазди мичIли хурагра тувнийи. Курсантар айи поездди Бакуйиан Дербентдизди вуйи рякъюн тереф дибиснайи… Аьбдулязиздин фикрар чан кIваъ айи дерд ва хъял душмандилан женгнан майдандиъ алдабгъбан хияларихьна душнайи. …
Гьяжиевдин женгчивалин сабпи гьунар гьамциб приказ тамам апIбалан ккебгънийи. Думуган Аьбдулязиз автоматчикари кьюбпи разведкайин взводдин командирин кюмекчиди тяйин дапIнайи.
БицIи кчихбарин кьяляхъ ротайин ва взводдин командирарин терефнаан дугъаз дявдин приказ (буйругъ) тувнийи.
– Душмнин шил абгуб! – командири урхуз хъюгъю гьадму приказдихъ чIимирси дийигънайи женгчи Гьяжиев дикъатлуди хъпехъурайи.
Дугъу чахъди кьюрсана женгчи гъадагъну приказ тамам апIбан гъайгъушин зигуз хъюгъю. Душмнин улхьан линияйиз, траншеяйихьна кьюдварж метр багахь улучIвдариз рукчар-кюлерин улихь машнак кайи булагъдихьинди кьюр немец гъюри гъяркъю…
– Гьавай, баяр, гьарсар жа-жаради булагъ хьайи терефналан илтIикIурхьа. Немцар, дугъридан, булагъдихьинди гъюра.
Магьа немцар булагъдихьна хъуркьрайи. АмкI’ ан духьнайи ацIуцIйирикан санури дишлади чан маш рубзурайи штукк ккиву. Хъасин, минди-тинди илдицну, чан уларикк гьич фужкIара ккадрархьрайивалиин умудлу гъахьи тмунурра, ккуртра илмиди гъюнарра ккеркру саягъниинди штукк ккучIву…
Немцари даккун хьайизкьан шид гъубхъу. Xъасин амкI ккудубзурайи машра штуккан ккадабгъбалан кьяляхъ командирин дичIвлу сес ибарихъ хъабхьу:
– Хенде хох! – кIури, люкьярси пчIуди pyкчаригъян гъютIурччву Гьяжиевдин зиринг эскрари гьамусдизкьан чпи агъйирси улупури гъахьи немцар гукIни гъапIу… Гьич саб пакь дарапIди, дурар рягьятди яракьсуз гъапIу. ВуйиштIан, гьадрарикан санур ротайин командир обер-лейтенант, хъа тмунур ефрейтор вуйи. Обер-лейтенантди гуж-балайиинди вушра, хъа гъавриъ ахърустар сакьюдар гафар апIуйи. Дугъу чан гъултхихъан кьюр бицIир хаблан апIурайи cap дишагьлийин шикил хъадабгънийи ва улариина дуфнайи чIатху нивгъар марцц апIури, гъапнийи:
– Гьаму гъалмагъларин тахсиркрар учу дарча. Хъа учву гьичра тахсиркрар дарувал, гьамус ичв жил’ина учу гъафиган, аьгъю гъабхьунчуз. Аьхю тахсиркар Гитлер ву. Ккун апIурза учу чIивиди гъитуб.
Хъа Гьяжиевди саррас жаваб гъабгу:
– Учу гьич сарира учвукьан вягьшивалиинди тербияламиш гъапIундарча. Эгер, обер-лейтенант, уву ва яв ефрейтори йиз суалариз гьякьлу жавабар тувиш, ичв уьмур уьбхюз узу заминвал тувраза…
Гьяжиев хъана немцарин обер-лейтенантдихьинди илтIикIу:
– Йип ари, обер-лейтенант, Крымская станицайиъ ичвдар фукьан, наан ва швуб терефназди а? Ичв командирин багахь йигъаризди вуйи кьастар фицдар ву?
Нагагь ваъ гъапиш, чиб дишлади йивну йикIрувалихьан гучI дубхьнайи обер-лейтенантди гукIнишин кабхънайи чан мелзналан гьамцдар гафар алдау:
– Учу ичв штабдиз гъайихай. Гьадушваъ архаинди жавабар тувдича.
Штабдин начальникдира кIваин алдру «хялариз», тяжубвалиинди инчI ккадапIури, Гьяжиевди туву жюрейин суалар туву ва дурарихь чпиз лазим вуйи вари улупбар гъадагъу. Гьадму разведкайиз асас духьну Крымская станица азад апIбан план тартиб гъапIнийи.
1943-пи йисан майдин юкьудпи йигъан гьадму станицайиъ айи фашистариин ихьдари ижмиди цIа уьлюбхнийи, хъа хьудпи йигъан гьадушв душмнарихьан бегьемди марцц апIуз мумкинвал гъабхьнийи. Гьациб дирбаш’вал улупбаз лигну Аьбдулязиз Гьяжиев ва дугъахъди хъайи кьюрсана эскрар «За боевые заслуги» кIуру медализ лайикьлу гъахьнийи:
