Аьхиримжи йисари Кавказдин уьлкйириъ хайлин вахтна сатIиди яшамиш шулайи хизанари чпин нюкгьяр чIюргъюрайиваликан вари аьжайибди улхура.
Росстатдин улупбариинди, дугъриданра, 2022-пи йисан ва гъябгъюрайи 2023-пи йисан 6 вазлин арайиъ варитIан гизаф хизанар Кавказдин республикйириъ ккадахьну. Мисалназ, Дагъустандиъ гъубшу йисан 1967 хизан, Чечен Республикайиъ – 2069 хизан, Карачаево-Черкесияйиъ – 1520 хизан, Кафари Осетия-Аланияйиъ – 1390 хизан, хъа Ингушетияйиъ – 2542 хизан ккадахьну.
Ингушетияйин улупбар кIулди вари уьлкейиъ варитIан заандар ву. Гъубшу йисан вари уьлкейиъ хал-хизан ккебгъу 1,05 миллион хизанарикан 682 850 хизан сар-сарихьан жара гъахьну.
Мициб гъабхьиб дар
Росстатдин улупбар гъяркъиган, узу, ихь районарин аьгьвалат ахтармиш апIури, ЗАГС-арин отделариз зенгар гъапIнийза.
РД-йин юстицйирин министерствойин дахилнаъ айи ЗАГС-дин управлениейин Кьибла аьтрафарин Табасаран райондиъ айи ЗАГС-дин отделин кIулин пишекар-эксперт Эльмира Аьлиевайин гафариинди, гъябгъюрайи йисан июндин 20-пи йигъаз Табасаран райондиъ 104 жигьил хизан артухъ гъахьну. Хъа гъубшу йисан нюкягь гъапIдарин уьмуми кьадар 263 вуйи. Гъубшу йисан нюкгьяр гъючIюргъю хизанарин кьадар 227 ву. Хъа гъябгъюрайи йисан гъийин йигъаз 169 хизанди нюкгьяр гъючIюргъну.
«Учву фикир тувай, мициб гъийин йигъаз гъабхьиб дар. Гъябгъюрайи йисан январин вазлилан гъийин йигъаз нюкягь гъапIдарин кьадар 104, гъючIюбгъдарин – 169 ву. КIулди вари тарих гъадабгъишра, хизан ккебгърайидартIан хизан рабгъурайидарин кьадар саб вахтнара артухъ гъабхьиб дайи. Му кьадар нюкгьяр чIюргъювалин себеб – гьюкуматдин терефнаан бицIидариз туврайи пособйирихъди аьлакьалу ву. ЗАГС-диъ нюкягь чIюбгъюрайидарин кьадарнакан гьякьлуди 10 хизандикан сабтIан жара шуладар. Имбударин жара хьувал къалп жюрейинуб ву. ЗАГС чIябгъбан кьяляхъ, дурар чпин хизанарихъди сатIиди яшамиш шули гъузра. Ачухъди кIуруш, мисалназ, жилирра, хпирра ляхниъ айидарин хизанарин бицIидариз гьюкуматдин пособие гъюрадар. Асас вуди ихь хизанариъ 3-4 бицIир ади шулу. Сар бицIириз гьар вазлиъ 10-13 агъзурихьна манат гъюра. Гьаддиз гизаф хизанар, паспортдиъ айи штамп адабгъну, думу пособие гъадабгъуз мажбур шула. Му аьгьвалат саб ихь райондиъ ваъ, кIулди вари республикайиъра, Урусатдиъра арайиз дуфна. Инсанари думу пособие гъадабгъуз, ва чпин яшайиш саб тягьяр вушра гьии апIуз рякъяр агура. Хъа, рябкъюрайиганси, дурариз анжагъ нюкягь чIюбгъбантIан рякъ бихъурадар», — гъапнийи ич сюгьбатнаъ Эльмира Аьлиевайи.
Пишекар-экспертдин гафариинди, гьаму йисан райондиъ 349 бицIир, 2022-пи йисан – 700-дихьна, 2021-пи йисан – 800 бицIидар бабкан гъахьну.
«Ухьуз рябкъюрайиганси, гъюблан-гъюбаз бицIидар хурайидарин кьадарра ис шула. Мидланра гъайри, улихьна йисари бицIир наан бабкан гъахьнушра, дугъан абйир-бабар наан пропискайиъ аш, бицIирра гьадшваъ гьисабназ гъадагъуйи. Гьамус хайлин дигиш’валар духьна. Пропискайиз дилигди, яшамиш шулайи йишваъ регистрация апIуз ихтияр тувра. Райондиъ гъахьи бицIидариин асас вуди Мухаммад, Аьйша, Аьйиша, Хадижа, Сафия, Алия ччвурар иливури шулу. ИкибаштIан, тек-биртIан дерерхьру ччвурар бегелмиш вуйидарра а. Мисалназ, накь сар адашди чан балиин Акмаль кIуру ччвур иливнийи», – ктибтура экспертди.
Хъана Росстатдин улупбарихьна кьяляхъ хътаркури, къайд апIуз ккундузузки, гъубшу йисан ихь уьлкейиъ бабкан гъахьи 23% бицIидар нюкгьяриъ адру бабарикан гъахьну.
Къалп хизанар
Урусатдин машгьур демог-раф Алексей Ракшайира Эльмира Аьлиевайин гафар тастикь апIури гъапиганси, хизандиз гъюрайи уьмуми кьадар дакьатар варидариз гьуркIри адрувал себеб вуди, гьюкуматдин пособие гъадабгъуз кьаст дапIну, жигьилари ЗАГС чIябгъюра, амма сар-сарихъди яшамиш хьувал давам апIура.
«Нюкгьяр алдагъбан дюшюшарин кьадар артухъ шулайивалин ва ЗАГС апIурайидар цIиб гъахьивалин улупбар асас вуди Кавказдин мусурман республикйириъ уларикк ккахьру. Му республикйириъ гьюкуматдин ва ватандаш нюкгьизтIан диндин къанунариинди гъапIу нюкгьиз фикир тувра. Урусатдиъ кьабул гъапIу аьхиримжи къарарниинди, ялгъузди яшамиш шулайи жигьил бабариз пособие тувра. Гьадму себеб вуди, Кавказдин республикйириъ хизанар къалп къайдайиинди нюкягь чIюбгъюз ва чиб-чпихъди яшамиш хьуз, вая хал-хизан ккебгърайидари анжагъ мусурман нюкягь дапIну гъитуз мажбур шула. БицIидар бабкан хьувализ му аьгьвалатну саб жюрейинра тясир гъапIундар. Аьксина вуди, Кавказдин республикйириъ, хъа асас вуди Чечендиъ ва Ингушетияйиъ, бабкан шулайи бицIидарин кьадар варитIан заануб дубхьна. Мидланра гъайри, улихьна йисари нюкгьиъ адарди бицIир гъахивализ инсанар аьжайибди лигуйиш, гъи думу аьгьвалат варидари аьдатси кьабул апIуз хъюгъра», – аьлава гъапIнийи аьлим-экспертди.
Узу сабдин гъавриъ шуладарза, аьсрарин девлету тарих айи Урусатдин республикйирин агьал-йириз гъи кюгьне аьдатартIан, мюгькам ва нумуналу хизантIан пособие важиблу гъабхьнийин?! Жямяаьтдин вакилариз гьюкуматдиз кучIал апIуз начди дарин? Хъа ихь уьлкейин Президентди хизан мюгькам апIуз, хизандин институт артмиш хьуз вари чарйир агура. Улихьди анжагъ гизаф веледар айи хизанаризтIан пособие гъюрдайиш, гъи цIибдитIан гъазанж гъюри адру вари хизанариз думу гъадабгъуз мумкинвал а.
Дюзди гъапиш, макьала гъибикIнушра, гьелелиг узу гъавриъ даршулайи ва, фикриз гъадагъну, жаваб дибрихърайи суалар гизаф имийиз. Ухьу, сифтена-сифте хизан ва ватан кIури, ватанпервервалин тербия туври, аьхю гъахьунхьа. Гъи, гьюкуматдиз кучIал апIури, ухьу жвуван веледариз фициб насигьят ва тербия тувру? Нюкягь пулихъ гьюдюхруб вуйин?
