Мегьемер Гьяжиибрагьимов, Гувлигъ гъул
Йиз чIал закур йибкIуруш,
гъи уьмриан гъягъюз гьязур вуза
Р. Гьямзатов
Гьюрматлу вуйи табасаран чIалнан зиин ляхин апIурайи аьлимар, ичв яратмиш апIбариъ учвуз хъана артухъси мянфяаьтлу хъуркьувалар ккун апIураза. ЧIалнан марццивалихьна, миллетдин сатIивалихьна дих апIбаз учвуз чухсагъул кIураза. Аммаки жвуву халкьдин улихь диврайи теклиф хъуркьувалиинди, марцциди кIулиз адабгъувал жвувлан ккебгъну ккунду кIури, фикир апIурза.
Аьхиримжи вахтари ихь газатарик табасаран чIал зяиф шулайивалиан чпик гъалабулугъвал кайивал субут апIурайи макьалйир гизаф рякъюрахьуз. Гьадму макьалйириъ ихь улихь диврайи суалари ва теклифари, дугъриданра, ухьуз чIалнан зиин ляхин апIуз, гьадму чIалниинди улхурайи халкьдин гъайгъушнаъ хьуз амур апIура. Фици?
Гьамшвахъди хъана суал хъапIуз ккундузуз (суалнан дишди гъавриъ хьуб ккун апIурза): уьмрин фуну цирк-лиъ ихь чIал (имбу милли чIаларра) тIалаблу вухъа?
Гьяракат кади гъябгъюрайи уьмри, компьютерин технологйирин аьсри, неинки ихь милли халкьарин чIалар, гьамкьан девлетлу урус чIалра кмиди чан майдандиин «русвагь» апIура. Ав, ихь чIалниинди ухьхьан дюн’яйин гюрчег рякъбарикан, инсандин ватанперверваликан, тербияйикан, сар-сарихьна вуйи мюгьюббатнакан, мани гьиссарикан, айи читинваларикан, уьмрихьна вуйи гьевеснакан, гьаруриз чаз айи зигьимдикан пуз, бикIуз шулухьан. Гьамура саб мубарак ляхин ву. Амма ухьу ихь уьмур яратмиш апIбан, ккабалгбан, гъазанмиш апIбан, кеспи гъадабгъбан, техника аьгъю апIбан бадали, ухьуз ихь чIалниинди мумкинвалар лап цIибтIан адархьуз. Мидланра савайи, халкьдин медениятдиз, уьмрин тIалабариз аид вуйи инсанар шулча кIури, ихь дагълуйири, иллагьки жигьилари, аран йишвариз, шагьрариз гьяракат гъапIну, уьлке вуйибси гъарагъну, сабвал, сатIивал гъудубгну. Гьаци вуйиган, фуну жигьатнаан улхурушра, гъадабгъу миллет сатIи апIуз, багъри чIал кIакIнаъ дебккну, медениятдин серенжемар кIулиз адагъуз ухьуз варидиз гизаф читин гъабхьну.
«… ухьу ихь уьмур яратмиш апIбан, ккабалгбан, гъазанмиш апIбан, кеспи гъадабгъбан, техника аьгъю апIбан бадали, ухьуз ихь чIалниинди мумкинвалар лап цIибтIан адархьуз».
Шагьрариз удучIвну гъушдари чпин бицIидарихъди хал-хизандиъра кмиди урус чIалниинди гафар апIуру кIури, гизаф тюгьметар йивурхьа. Абйир-бабар чпи апIурайи ляхнин гъавриъ а: чIал аьгъдруган, бицIидарин багъариъ, хъасин мектебариъ гаф-чIал апIуз, гъапибдин гъавриъ хьуз, жаваб тувуз, дарсар аьгъю апIуз читинвалар гизаф алахьуру, гьадму читинвалар бицIидарин уьмриъ гизаф вахтна юлчйирди гъузру, ва гьадрар себеб духьну, баяр-шубариз мектеб, хизан, уьмур даккун шулу, дурар уьмрин рякъярилан улдугуру. Думуган дурариз я аьлимарра, я мялимарра яракар шулдар. Му гафар субут апIувал герек дар.
Ихь чIал дипбан, аьгъдарди гъузбан терефкар дарза. Абйир-бабари думу месэла ул’ан идипну ккундар. Чан бицIириз чIал улупуз ккунири, фу чара дапIнура, думу улупиди, даккнири – багьнйир агиди. Инсанди жара миллетдин чIал аьгъю апIувал – му саб заан хъуркьувал, аьхю девлет ву, аммаки жвуван бабан чIал гьархну, асккан дапIну, жара чIалар аьгъю апIувал я жвуваз, я жвуван халкьдиз баркаллу ляхин дар. Жара чIалра аьгъю апIин, яв чIалра магьархан. Табасаран чIал аьгъдарди табасаран вуза пуб, дугъривалин, гъир’ят – намуснан, эдебнан терефнаан гъилигиш, дюзди гъюрадар. Урус чIал аьгъювалиинди такабур махьан, яв бабан чIалра, урус чIалра аьгъювалиинди такабур йихь.
Бернард Шоуйин гафар ву: «Ничхрариси завариъ тIирхуз аьгъю гъапIунхьа, балугъариси штуъ сирнав апIурахьа, гьамус ухьу инсанарси жилиин яшамиш хьуз аьгъю дапIну ккунду». Гьаму ляхин жвуван багъри Ватан, багьалу бабан чIал, гьадму чIалназ икрам апIурайи миллет ккун апIбалан ккебгъувал лазим ву. Ихь макьалйирин авторари бикIура: «ЧIал уьбхюрайидар гъулар ву, хъа гъуларра ккадахьура, жигьилар шагьрариз кюч шула». Зиихъ дупнайи гафар аьлава апIури, пуз ккундузуз: жигьилариз гъуларинна шагьрарин уьмрин барабарсузвал рябкъюра. Улихьди йицарихъдина дурцарихъди уьлин кьацI гъазанмиш апIури гъахьидариз ихь гъулан уьмур гизаф хуш ву, хъа гъийин жигьиларин тIалабар аьхюдар духьна, дурариз чпиз тувнайи саб уьмриъ чпин гьунарар, кьувватар сарф апIуз, метлебар кIулиз адагъуз яркьу мумкинвалар, серенжемарин майднар, рягьятвал йивру йишвар лазим ву. Табасаран райондин администрацияйин культурайин, спортдин, туризмдин ва жигьиларин политикайин отдели райондиъ гъахурайи серенжемариз ужуб кьимат дивуз шулу, аммаки гизаф гъулариъ жигьилар ляхнихъди тямин апIбан ва медениятдин терефнаан уьмур лап асккан дережайиъ а. Гьяйвниин алирикан яягъди гъягъюрайириз юлдаш даршул, фун абцIнайир гашди айирин гъавриъ даршул кIуруганси, серенжемарикан мянфяаьт ктабгъбан бадали, юкIв архаинди, фун тухъди, хилиъ ляхин ади ккунду.
Гьамусяаьт ич Ккувлигъ гъулаъ хил’ан ужуб ляхин удукьру хьуцIурихьна жигьилар бикарарди а. Му саб аьхю кьувват ву. Вахтназ вуди (2, 3, 4 вазлизди) ярхла йишвариз лихуз гъягъюру, имбу вахтна я апIуз ляхинра, я рягьятвал йивру йишвра адар. Ачухъ йигъари кьюб-шубуб сяаьт- на туп уйнамиш апIуру, гьав-йир амсиди вуйиган, вахт адапIуз затра мумкинвал адар. Диришру бицIириз бабу никк тутрувур кIуруганси, ихь жигьиларизра гъулариъ чпин уьмрин шартIар ужу апIуз тIагъруди ву, гьякимарин улихь дийигъну, чпин маракьар уьрхюз аьгъдар.
Табасаран чIалнакан бикIрударра, гъулар ккадахьура кIурайидарра гизафси аьгъювалар тувру идарйириъ лихурайидар, журналистар, столихъ дусну пул гъадабгъурайидар ву, амма дурарин улхбариъ анжагъ айи гьякьикьат субут апIувалтIан адар. Ляхин дибдиан дигиш апIуз шлусдар серенжемар улупурадар. Гьаци вуйиган, гьаму ляхин правительствойин дережайиъ гьял дапIну ккуниб ву. Жигьилар гъулариан шагьрариз гьаз кюч шула? Улихь-кIулихь хьайидари гъулариъ айи медениятдин рягьятвалихъ тамарзу вуйи жигьиларин уьмриз, дурариз адру ляхниз фикир гьаз туврадар? Гьаз дарвалар, аьжузвалар, дакьатар адрувал, вижнасузвал насларихьан насларихьна гъуршагъси гъябгъюра? Филадизкьан гьамциб гьялнаъ гъузру? Ухьу кюмек апIури гъахьи гьюкуматар уьмрин дережайин жигьатнаан ухьутIан гизаф улихь душна, аьхир. Жигьиларикан аьйиб апIуз шулдар. Дурари чIалнакантIан чпин хизандикан, хизандиз адру уьлин кьацIнакан, уьмрин дережа за апIбакан гизаф фикир апIура. «Абара йикI, бабра йикI, бабаъ милибкIан» гьаз гъапну? Уьл варибдин кIул вуйиган.
Хъа учву, жигьилар, учвуз удучIвну гъягъювал кьисмат гъабхьнуш, учвухьди ихь бабан чIалра, ихь медениятра гъайибхай. Ихь районарихъди, табасаран халкьдихъди вуйи аьлакьйир зяиф хьуз мигъитанай. Жвуван бабан чIалра кади му касдиз кьюб, шубуб, юкьуб чIал аьгъя, кIуру гафари инсан фукьан зади дерккраш, лигай. Дицир касдиз яшамиш хьузра гъулайди шулу, гьацир кас «кьиматнаъра» хьиди.
«Хъа учву, жигьилар, учвуз удучIвну гъягъювал кьисмат гъабхьнуш, учвухьди ихь бабан чIалра, ихь медениятра гъайибхай».
Гьаму макьалайиъ сакьюдар гафар ихь къанун бабан чIаларихьна янашмиш хьуваликанра пидихьа. Эгер ихь къанунди мектебариъ бабан чIал кивувал мажбури дережайиан факультатив дережайиз адабгъуз теклиф дивраш, йиз хусуси суал вуйиз: гьадму месэла диврайидар украинайин миллетчйирихьан фтиинди тафавутлу шула? Жаваб – гьич саб жюрейииндира.
Гьарсар касди чак кайи гьунар, зигьим, яратмиш апIбан удукьувал, дюн’яйихьна вуйи лигбар-рякъбар, чан бицIи ватандихьна вуйи ккунивал, думу суратлу апIувал сабпи ражну чан бабан чIалниинди улупуру, бабан чIалналан ккебгъру. Думу аьхю Ватандихьна, аьхю прессайихьна вуйи майдан ву, рякъ ву. БицIи булагъарин штар сатIи шули, чаинди гимйир гъахру, булди шид айи аьхю нир арайиз гъюруганси, бицIи миллетарин чIалари, гьадму чIалариинди бикIурайи шаирари аьхю пресса тямин ва авадан апIура. Мянасуз гафар къанундиъ тIауз ккунидариз И.А. Крыловдин «КIажар ва ччивар» басня урхуз теклиф апIидихьа. Ччивар ккадарш, гьар алдабкуру, кIажарин утканвал дубгуру. Ихь милли чIалар гьадму ччивариз ухшар ва барабар ву.
Тема давам апIури
Бабан чIал – милли девлет
