Гьар йигъан табасаран чIалниинди бикIру кас ихь чIал бегьемди ахтармиш дапIну адрувалин гъавриъ а. Ихь аьлимари хайлин зегьмет дизигна, хъа чIал ахтармиш апIувал рягьят ляхин даруваликан чIалниин лихурайидариз аьгъя.
Гъубшу жвуми йигъан (сабпи ноябриъ) РАН-дин ДФИЦ-дин ИЯЛИ-йиъ «Табасаран орфографияйин читин месэлйир» ччвур тувнайи «гергми стол» кIули гъубшнийи.
«Гергми столин» ляхниъ РАН-дин ДФИЦ-дин ИЯЛИ-йин лексикология-йин ва лексикографияйин отделин заведующий, филологияйин илмарин доктор, профессор Мажид Халилов, филологияйин илмарин докторар Загьир ва Вели Загьировар, Мягьямед Муслимов, Сабрина Шихялиева, Марина Гьясанова, Расул Гьямзатовдин Варихалкьарин фонднан вице-президент Гьябибат Аьзизова, шаирар, писателар, табасаран театрин вакилар, ДГПУ-йин ва ДГУ-йин дагъустан филологияйин факультетарин мялимар ва студентар, Табасаран ва Хив районариан, Дербент шагьриан дуфнайи табасаран чIалнан мялимар иштирак гъахьнийи.
Серенжемдиъ сабпи гаф Мажид Халиловдиз тувнийи. Чан улхбаъ профессори лексикологияйин ва лексикографияйин отдели дагъустандин чIалариинди словарар гьязур апIбиин гъабхурайи ляхникан ктибтнийи. «Ичв теклифар гьисабназ гъадагъну, 50 агъзуриинакьан гафар айи табасаран чIалнан орфографияйин академичес-кий словарь адабгъидихьа», – гъапнийи дугъу. Финансарин тяминвализ дилигну, 2020-пи йисан сабпи 6 вазлин арайиъ ухьуз цIийи словарь чапдиан удубчIвиди» – гъапнийи профессори.
«Ихь орфографияйихьна, литературайин къайдйирихьна гизаф суалар арайиз гъюра. Литературайин чIалнан бинайикан, нугъатарикан, жара чIалариан табасаран чIалназ дуфнайи гафарикан, алахьурайи читинваларикан ичв фикрар ачухъ апIувал метлеб вуди, гъи учвуз варидариз гьаму серенжемдиз теклиф гъапIунза. Ичв теклифарихъ хъпехъуз гьязур вуза», – гъапнийи чан удучIвну улхбаъ цIийи словарин автор, филологияйин илмарин кандидат, РАН-дин ДФИЦ-дин ИЯЛИ-йин илимдин аьхюну гъуллугъчи Шарафудин Дашдемировди.
Серенжемдиъ доклад хьади удучIвну гъулху Вели Загьировди, Мягьямед Муслимовди, Гюлягьмад Маллялиевди чпин фикрар, теклифар ачухъ гъапIнийи.
Му серенжемдин тешкилатчи ва думу кIули гъубху Шарафудин Дашдемировди табасаран чIалнан орфографияйин къайдйириъ, асас вуди, гьамцдар дигиш’валар тIаъбан теклиф дивра:
«1. Йишван падежарин II серияйин кьюб аффиксдикан -хь ва -гь (инвариантарикан) саб аффикс -хь гъибтувал. Глаголин дидиз тялукь преверб -гь гъубзра (анжагъ: ули-хь хь-а, хь-тар).
2. Йишван падежарин VII серияйин аффикс вуди анжагъ -ин вариант гъибтувал (-ина, -инди, -инади, анжагъ: -лан). Саб-кьюб гъулаътIан ишлетмиш апIури амдру, кюгьне девриз хас вуйи -ил аффиксра вариант вуди гъибтбан саб мянара адар.
3. Аьдат вуди, глаголин асул форма (жюре), гьяракат вая гьял улупури, варитIан тяйин даруб дубхьну ккунду: 1) диди кас, кьадар, вахт улупури ккундар; 2) чан эвелин формайиъ думу дигиш даршлуб дубхьну ккунду. Хъа гьамусдиз кьабул дапIнайи масдар падежаризра дигиш шула, дидин кьадарра тяйин апIура: бикIу-б – бикI-б-у (эргатив, ял.кь.), бикI-б-ариз (датив, гиз.кь.) Табасаран чIалнаъ глаголин тяйин дару асул формайиз вартIан тялукь вуйиб мураднан (-з) форма ву. Гьаддиз орфографияйин словариъ глаголин асул вуди я кас, я кьадар, я вахт тяйин дару ва асуллагь дигиш даршлу мураднан форма (-з) кьабул дапIна: лигу-з, дурушу-з.
4. Ихь чIалнан аджамдиъра, латиницайиъра, Усларин, Диррин, Генкойин ва гьацира 1961-пи йисазкьан кириллицайин алфавитариъра ади гъахьи дентолабиал сесер улупурайи жв, чв, ччв, чIв, шв гьярфар хъана табасаран чIалнан алфавитдиз дахил хьиди. Амма [гг], [дз], [дж], [джв], [оь] сесер алфавитдиз дахил апIуз ккунди ашра, ухьлан асиллу дару себебариан мумкинвал адар.
5. Ихь чIалнаъ [ж] сес айи гафар гизаф адар, амма урус чIалнан тясирнакк- ди [дж] сеснан ерина интеллигенцияйи [ж] кIури шулу. Му аьхю нукьсанвалси гьисаб апIураза. Магьа [ж] сес айи гафар: жанг, журжур, жангар, жилир, жерд, жакьракь, миржиб, варж, аждагьа, ижми, сужда, бижли (-йир), жиж (-ар), аржал, аржан (дун, учIвру хямир). Мурарин кьадар тахминан 20-тIан дар. Вари имбу гафариъ, мисал вуди, жара, жерге, уж’вал, жакьв, жюрэтлу, жаза ва гь.ж., [дж] сес дупну ккунду».
Гьюрматлу ватанагьлийир, газат урхурайи табасаран чIалнан мялимар, аьлимар, зиихъ за дапIнайи меселйирин гьякьнаан ичв фикир фициб вуш, «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз макьалйир хътауз шулучвхьан.
