Улихьна йигъари узу Дагъниарин бинайин уьмуми аьгъювалар тувбан кьялан мектебдин табасаран чIалнанна табасаран литературайин мялим Фейзуллагь Муртузялиевдихъди гюрюшмиш гъахьунза ва дугъахъди гъийин йигъан табасаран чIал артмиш апIбахъди аьлакьалу читин месэлйирикан сюгьбат гъубхунза. Дугъахъди гъабхьи сюгьбат жикъиди исихъ чап апIурача.

 

– Фейзуллагь Муртузялиевич, фици рябкъюравуз: табасаран чIал йислан-йисаз ихь арайиан дубграйин, дарш артмиш шулайин?

– «Фици жвуван халкьдиз гьюрмат дарапIди гъузуз шулдарш, гьаци чIалназра гьюрмат адарди гъузуз шулдар», – гъапну Белоруссияйин машгьур писатель Иван Мележди. Якьин вуди, аьхиримжи йисари чIалнахьна вуйи ихь ужуб янашмиш’вал, дидиз дубхьну ккуни гьюрмат – саб чарасуз вуйи тIалаб дубхьна, фицики чIал аьгъю, бабан чIалниинди чиб-чпихъди аьлакьа уьбхру ватанагьлийир, йиз фикриан, артухъ шуладар, чIал уьбхбан месэла халкь уьбхбаз барабар шула. Мурар гьаци кIурайи къуру гафар дар. Бабан чIал аьгъювалин дережа ис хьувал ихь ватанпересвалин гьиссар кам шулайивалин шагьидвал ву. Уьмриъ вари ляхнар анжагъ жвуваз хьуз мумкин вуйи мянфяаьтлувалиинди ерцну ккундар. Хъа жвувахьна абйир-бабарихьан гъафи багъри чIал дудрубгди, аьхю шулайи наслихьна рубкьувал варитIан аьхю ляхин дарин?

– Фейзуллагь Муртузялиевич, мектебариъ бабан чIалнан дарсар кам апIура. Яв фикриинди, ихь чIалнан гележег фициб хьибди?

– Ав, табасаран чIал гъи рази хьуз шлу гьялнаъ адар. Хъа, гьяйифки, дидин гележегдиинра рази хьуз шулдар, фицики бицIидарин багъариъ айи баяр-шубариз чIал аьгъювал ва чIалнаан вуйи аьгъювалар гъадагъувал йислан-йисаз кам шула. Думу сабпи нубатнаъ бабан чIал ишлетмиш апIру йишварин кьадар цIиб шулайиваликан асиллу ву. Телефондиъ учIвну, тамшир апIурайи бицIидариз ебхьурайиб анжагъ урус чIал ву. Кючйириз удучIвишра, дурарин мелзниин алиб гьадму чIал ву.

– Аьхиримжи вахтна бабан чIалназ бахш дапIнайи серенжемарра гизаф шула, гьадрарикан кюмек хьуз мумкинвал айин?

– Ав, аьхиримжи йисари бабан чIалназ бахш дапIнайи фукьан-вушра гизаф серенжемар – конференцйир, гергми столар, форумар, фестивалар ихь республикайиъра кIули гъягъюра ва гьамдихъан тинара гъягъиди, амма дурарихьан чIалнан гьял дибдиан дигиш апIуз шлуб дар. Дюзди гъапиш, думу серенжемаринтIан мектебариъ бабан чIалариз тувнайи сяътарин кьадар чан айисикьан гъибтнийиш, гьаддин тясир ва мянфяаьтлувал артухъ хьибдийи, хъа гьяйиф… Мектебарин урхбан планариъ бабан чIалариз жара апIурайи йишв йислан-йисаз кам шула. Мектеб – чIал аьгъю апIбан асас булагъарикан саб ву. Хъа, айи сяътарин кьадарра кам гъапIиган, бицIидарин бабан чIалнаан вуйи аьгъювалар кам шулин, дарш – артухъ?! Гьелбетда, кам шулу ва, гьяйифки, хьибди, гьаз гъапиш, гьяфтайин арайиъ саб дарснаъ литература аьгъю гъапIну кIури, я аьгъювалар, я ужуди урхбан дережа за апIуз мумкинвалар шулдар.

– Хъа учебникарихъди тяминвалин гьял фициб ву?

– Дурар чапдиан ададагъри хайлин йисар ву. Хъа магьа ихь шадвализ 2019-пи йисан табасаран чIалнаан 1-4-пи классариз ФГОС-диз тялукь шулайи ужудар урхбан пособйир чапдиан адагъну. Хъа, гьяйифки, дурариъра хайлин гъалатIар гъузна, фицики дурар жикъи вахтнан арайиъ чапдиан адагъуз мажбур гъахьну. Жара терефнаан, думу пособйир дюзмиш апIруган, комиссияйиъ дурарихъди лихру саркьан ккергъбан классариъ дарсар киврайи мялим адар, аьлимарси, мялимарра гьадму ляхник каънийиш, натижа хъанара ужуб хьибдийи.

«ЧIал – саб жерге насларин аьсрариинди дизигнайи вуйи зегьмет ву», – гъибикIну урус писатель ва аьлим В.И.Дали. Думу зегьмет, девлет уьбхидихьа, аьзиз ватанагьлийир!

– Фейзуллагь Муртузялиевич, мектебдиъ табасаран чIалнанна литературайин аьгъювалар тувбаъ увуз аьхю хъуркьувалар ишри.