Урусатдин Федерацияйин гьамусяаьт кьувватнаъ айи Конституция 1993-пи йисан, деврин аьгьвалат гьисабназ гъадабгъну, кьабул дапIнайиб ву. РФ-дин Президент В.В.Путиндин фикриинди, Асас Къанундиъ улупнайи ихтиярари ихь тIалабариз жаваб туври ашра, гъийин девриъ уьлкейин артмиш’валин метлебариз дилигну, дидиъ бязи дигиш’валар тIаувал лазим ву.
Январин 15-пи йигъан Президентди Конституцияйиъ тIаъру дигиш’валарин гьякьнаан теклифар арайиз адагъну. Думу теклифар халкьди кьабул апIуруш аьгъю апIбан бадали, гьаму йисан апрелин 22-пи йигъан вари Урусатдиъ халкьдин сесер тувбан ляхин кIули гъябгъиди. Думу йигъ ляхин дарапIру йигъси къайд дапIна.
Конституцияйиъ тIаъру дигиш’валарин гьякьнаан Президентдин асас теклифар:
1. РФ-дин уьлкейин аьтрафар жара уьлкйириз тувуз ясана дурар тадагъуз къадагъа апIувал.
2. Уьлкейин аьтрафариин РФ-дин Конституцияйи вари халкьарин ихтиярариин агъавал апIувал. Гьамусяаьт ихь Конституцияйиинди вари халкьарин ихтиярар къанунчивалин гъурулушдин асас пай ву. Эгер вари халкьарин ихтиярариъ урусатдин къанунарихъди тафавутлувал айи къайдйир улупнаш, вари халкьарин йикьрарин къайдйир ишлетмиш апIура. Зиихъ ухьу къайд гъапIу дигиш’вали Урусатдин гьюкуматдин суверенитет (чIатан ляхнариъ асиллу дарувал ва айтIан ляхнариъ гьюкуматдин гьюкмин заанвал) мюгькам апIуру. Гьамусдихъан тина Урусатди вари халкьарин арбитраждин суддин къарар тамам апIувалин – дарапIувалин гьякьнаан къарарар Конституцияйин судди адагъиди.
3. Президентвалин гъуллугъниина улупру кандидатарихьна вуйи тIалабар ижми апIувал. Гьамус Президентдин гъуллугъниина кандидатура улупру кас 25 йисантIан цIиб дарди ихь уьлкейиъ яшамиш гъахьир ва жара уьлкейин ватандаш дарур вуди ккунду. Гьамусдиз дицдар кандидатарихьна вуйи тIалабариъ 35 йис яш ва РФ-диъ 10 йисантIан цIибди дарди яшамиш хьувал улупнайи.
4. Гьюкуматдин гъуллугънаъ айидариз жара уьлкейин ватандаш хьувал къадагъа апIувал. Му тIалаб регионарин главйириз, Госдумайин депутатариз, министрариз, судйириз ва гьацдар жара гьякимариз тялукьуб ву. Му тIалаб гъира кьувватнаъ ашра, Конституцияйиъ мюгькам дапIнадар.
5. Госсоветдин ччвур ва ихтиярар дигиш апIбан, губернаторарин ихтиярар ижми апIбан гьякьнаан. Президентди федералин гьюкмин дережайиъди мяналу къарарар кьабул апIбаъ губернаторарин институтди чан мянфяаьтлувал улупну ккуниваликан гъапну.
6. Конституцияйин судди уйнамиш апIурайи ляхин ижми апIувал.
7. Урусатдин Федерацияйин Конституцияйиъ агьалйирин яшайишдин заминвалар мюгькам апIувал: ужуб ерийин медицинайин кюмекназ ихтияр, гьар йисан пенсйирин индексация гъабхувал, хизандиз ва бицIидариз хъайивал апIувалин ихтиярар.
8. Федерацияйин Советдиз РФ-дин Конституцияйин суддин ва Верховный суддин судйир гъуллугънаан адауз ихтияр тувувал. Му дережайин судйири чпин намуснак тIамгъа кипру тахсир гъапIиш, Президентдин теклифниинди дурар ляхниан адауз ихтияр а.
9. Гьюкмин саб вуйи гъурулушдин шартIар мюгькам апIувал. «Хъади-хъади кьюб ражаритIан артухъ президентвал апIуз ихтияр тутрувувал» кIуру гафар «кьюб ражаритIан артухъ президентвал апIуз ихтияр тутрувувал» кIуру гафарихъди дигиш апIувал.
10. Парламентдин ляхниъ дигиш’валар тIаувал, дидин ихтиярар яркьу апIувал.
11. Конституцияйиъ «нюкягь – жилирин ва дишагьлийин сатIивал» ву кIуру дигиш’вал тIапIувал.
12. Конституцияйиъ сабпи ражари вуди Худа-йин ччвурра тIапIди: «Агъз-рариинди йисари тарихну сатIи дапIнайи Урусатдин Федерацияйи, ухьуз уьмрин заан вуйи чешнйир ва Худайихъ хъугъувал гъибту ата-бабйирин ядигар уьбхюри, гьацира Урусатдин Федерацияйин артмиш хьувалиъ наслихьан наслихьна вуйи аьдатар уьрхюри, дюзмиш гъабхьи тарихи гьюкуматдин сабвал гьисабназ гъадабгъура ва кьабул апIура».
11-пи мартдиъ Госдумайи Конституцияйиъ гьаму ва саб жерге жара дигиш’валар тIаъру къанун кьабул гъапIну. Эгер Конституционный судди му къанун уьлкейин Конституцияйин къайдйириз къаршу даршулайивал субут гъапIиш, РФ-йин Конституцияйиъ гьаму дигиш’валар тIаувалин гьякьнаан апрелин 22-пи йигъан уьлкейин ватандашари чпин фикрар сесер тувувалиинди мялум апIиди. Эгер вари уьлкейиъ сес тувувалиъ иштирак гъахьидарин гьацI пайну цIийи къанундиз чпин разивал улупиш, Конституцияйиъ думу дигиш’валар тIаувал гьисаб хьиди.
Мартдин 12-пи йигъан Мягьячгъалайиъ Дагъустан Республикайин Халкьдин Собраниейин нубатнан дару сессияйиъ РД-йин Халкьдин Собраниейин Председатель Хизри Шихсяидовди дагъустанлуйирикан РФ-дин Конституцияйиъ тIаърайи дигиш’валарин тереф уьбхювал ккун гъапIну.
«Уьлкейин Конституция-йиъ тIаърайи дигиш’валари дидин бинайик кучрадар.Думу дигиш’валари инсанарин уьмриз мянфяаьтлу тясир апIиди. РФ-дин Президент В.В.Путинди тIаърайи дигиш’-валар вари халкьди сесер тувбиинди мюгькам апIбан теклиф дивну, фицики гьаму жюрейиинди ляхин апIбаз демократия кIуру», – къайд гъапIну Х.Шихсядовди.
Дугъу сесер тувбан важиблуваликан гъапну. «Сесер тувувал ачухъди, дугъриди кIули гъябгъювал чарасуз лазим ву. Ихь метлеб – республикайин гьарсар агьалийиз дигиш’валарин мянайикан хабар тувувал ву. Дагъустанлуйири Президентдин теклифарин тереф уьбхрувалиин умудлу вуза», – мялум гъапIну Х.Шихсяидовди.
Дагъустандин парламентдин къанунчивалин, къанун тамам, гьюкумат тикмиш апIбан ва ерли самоуправлениейин Комитетдин председатель Алавудин Мирзабалаевди республикайин парламентдин сессияйиъ чан удучIвну улхбаъ къайд гъапIганси, Конституцияйиъ тIаъру дигиш’валарин гьякьнаан теклифар гьял апIбан бадали, конституцияйин ихтиярарин месэлйириз лигру экспертарикан, гьюкуматдин машгьур касарикан, депутатарикан ва сенаторарикан ибарат вуйи десте тешкил гъапIнийи. Депутатдин гафариинди, думу дестейи вари 1000-тIан артухъ теклифар арайиз адагънийи.
Дурариъ яшайишдин важиблу месэлйир гьял апIувал улупна. «Маважибдин кьадар яшайиш хьуз чарасуз лазим вуйи кьадартIан цIибди дархьувал, дадавалин капиталин, пенсйирин ва яшайишдин жара пул йисан саб ражаритIан цIиб дарди индексация апIувал. Гьацира бицIидар айи хизанариз, культурайиз кюмек тувбан теклифарра а», – гъапну Комитетдин председатели.
