Аьхю дявдин йисари гизаф инсанар гъудургну. Хъа бязидар вазарилан ва йисарилан гъидихъну. Гьамцдарикан сар ГъуштIил гъулан агьали Мягьямадкерим Рамазановра ву.
Му агьали 33 йисан яш ади 1941-пи йисан октяб-рин вазлиъ эскервализ жалб апIуру. Дугъан хизандин кIул’ина (кьаби дада Бес, хпир Селминаз, шек веледар ГьатIима ва Нурмягьямад) лап читин йигъар гъюру. Мягьямадкеримдихьан хизандиз саб кагъазкьан гъафундайи. 1943-пи йисан почтальонди Мягьямадкерим гъакIну кIуру «похоронка» гъабхну. Хъа му кас Шахснан бай Мягьямадкерим вуди гъахьну («Назовём поименно» китаб, 410-пи маш). Юкьуб вазлилан госпиталиъ айи Мягьямадкеримди чан хилариинди гъибикIу кагъаз гъадабгъиган, Шахснан хизанар гьадмукьан шад гъахьнийики!
Му гьядиса гьамци гъабхьну: кьюб-шубуб сяаьтна кIули гъубшу жилиин танкарин, завариин – аэропланарин дяви яваш гъабхьиган, кьюбиб терефарира гъийихдар ва зийнар духьнайидар дявдин майдандилан алдагъури гъахьну. Майтар саб машиндиз, зийнар духьнайидар жара машиндиз уч апIурайиган, танкдин гъвалахъ дахънайи Мягьямадкерим, дукIнайир ву кIури, майтар айи машиндиъ итру ва гъийихдарин сиягьра дюзмиш апIуру. Кьюб сяаьтнан вахтналан майтар ичIаъ ирчруган, – «Узу чIивиди имиза. Узу чIивиди имиза!» – кIури, чIигъар гъапIу Мягьямадкерим зийнар гъахьидарин машиндизди адагъну, кьюд йигъан наанди-вуш гъурхну. Хъасин учв сагъ хьуз хъюгъиган, сифтейин «похоронкайикан» хабар адарди, дугъу госпиталиъ аза кIури, гъулаз кагъаз гъибикIну. Шубуб вазлилан инвалид духьнайи Мягьямадкеримра гъулаз гъафну.
Аьхю дявира ккудубкIуру, амма Мягьямадкерим Рамазановдикан дих-дикI гъабхьундайи. 1945-1946-пи йисари дугъан хизанар фукьан ккилигнушра, бахтлу йигъ улубкьундайи.
Жигьил хпир Селминаз, дявдиан кьяляхъ гъафи гъунши Мусабегаз деъру.
Аьхирки, 1947-пи йисан, йисирваликк ккахъдар гьюдюхюз мясляаьт гъабхьиган, Мягьямадкерим Рамазанов ачмиш шул кIури, хиялар гъахьну. Амма думу ачмиш гъахьундайи. Бай гъудургу кьаби Бес бабра, ишлар апIбу, кур гъахьнийи. ГьатIимана Нурмягьямад Бес бабаз кюмекчийир шулу. Гъуншдиъ айи Мусабегуна Селминаздира веледариз кюмекар апIури гъахьну.
1953-пи йисан 27-пи мартдиъ йисирваликк ккахъну ихь дустгъариъ айи эскрариз амнистия мялум апIуру. 12 йисан дудургнайи Мягьямадкерим Рамазанов хьадну сагъ-саламатди багъри ГъуштIилна гъюру.
Лап гъиси кIваинди имизуз, багахьлу мирас Желилдин бай Селим гьяйван хьади Хивна душну, Мягьямадкерим гъулаз гъахнийи.
Гьядиса гьамци гъабхьну: йисирваликк ккахъдар гъюдюхиган, ихь къанунариинди дицдар касар 10 йисандин вахтназ дустагъ гъапIну. Хизандиз кагъаз бикIуз ихтияр адарди гъабхьну. Мициб къайдайин тахсиркар И.В.Сталин ву кIури, 1953-пи йисан 5-пи мартдиъ Сталин гъакIиган, 22 йигълан Н.С.Хрущевди йисирваликк ккахъну дустгъариъ айи вари эскрар азад апIуз указ адабгъну. Гьамци, гъуштIилжви Мягья-мадкеримра азад гъапIну. Му указдиинди азад гъахьир Хив райондиан анжагъ сар МягьямадкеримтIан гъахьундар.
Вари гъуландар ва жара гъуларин багахьлуйир кьюд-шубуд йигъан Мягьямадкеримдиз хушгелди апIуз, дугъхьан чпин гъудургу эскрарикан гьерхуз гъюри гъахьнийи. Узуна йиз эме Эспетра гъушнийча. Жилирна кьюр чве Ватандин Аьхю дявдиъ гъудургу эмейи, Мягьямадкерим чан чвеси хабаъ тIаънийи.
Чан хпир Селминаздин шил дархьиган, сифте йигъан Мягьямадкерим хайлин пашман гъахьнийи. Мирас Желилди, хпирикан кьанди пидизавуз дупну, Мягьямадкерим рюгьлу гъапIу. Дуфнайидар алдагъиган, Желил Селминаздикан вуйибси пуз мажбур гъахьнийи. «Гьам Селминаздиси, чпин жилар дявдиан кьяляхъ дарфи жара жигьил хпарира (Гьевгьер, Гъиз, Гъизбичи, Гьябият, Зилфи, Муминат) цIийи хизанар ккергъну, – гъапнийи Желилди ва давам гъапIнийи:
– Гьадмуган гьациб аьдат абхънийи. Субайди 5 дишагьли гъузну: Айнахалум, Гьюрият, Зейдат, Мурият, Эспет. Аллагьдин амриинди уву сагъди дуфну яв хулаъ ава. Закур-саритI увуз хпир духну, хизан цIийи алапIидихьа». Мягьямадкерим фикрарикк ккахънушра, мирас Желилдин гафариин рази гъахьи.
Кьюб вазлилан, Желил кIулди ади, мирасар (Нурач-кьар) уч духьну, Кьулккан жигьил риш Изгар (1935) духну, Мягьямадкерим эвлемиш гъапIнийи. ЦIийи хизанди, йирси хуларра рас дапIну, цIийи уьмур ккебгънийи. ЦIиб вахтналан ГьатIимара швуваз гъушнийи, хъа армияйиз жалб гъапIу Нурмягьямад Волгограддиъ гъузну, хъасин дугъу гьадушваъ хизанра ккебгъну. Мягьямадкеримди чан сифтейин пише марчч-лихъанвал апIуз хъюгънийи.
ЦIийи хизандиз сардихъди-сар 6 веледра (3 бай, 3 риш) гъахьнийи. Гъи дурариз варидариз хал-хизан а. Аьхюрнур бай Рамазан, йиз кюмекра дубхьну, Дагъустандин университетдин математикайин факультет ккудубкIну, Гъяякент райондин Дружба посёлокдиъ мялимди лихура.
ГъуштIил хизан айи бицIинур бай Руслан (1971-пи йис) гъи узухъди артухъ таниш гъахьну. Аллагьдиз иман айи му агьали 2007-пи йисан гьяждиз гъушну, ва аьраб урхуз аьгъю дапIну, гьамусяаьт думу гъулан саламдин аьхю иштиракчи духьна. Руслан улихь гьучIвну, ГъуштIил цIийи мист дивуз гьязурвалар апIура.
Узу му макьала гьязур апIурайиган, Русландиз узухьна теклиф гъапIунза. Аьхю дявдин иштиракчйирин хпарикан ГъуштIил имбур сар Изгар вуйиган, дугъаз гьюкуматдин терефнаан льготар (кюмекар) аш аьгъю апIуз ккун гъабхьунзуз.
Русландин гафариинди, адаш Мягьямадкерим, гьапIуз вуш, Аьхю дявдин я гъакIидарик, я чIивидарик ктар. Дадайиз гьюкуматдин терефнан саб кюмекра адар. Адаш 1941-пи йисан армияйиз жалб гъапIну кIуру документ а, хъа думу йисирваликк ккахъбакан, дидин кьяляхъ дустагъдиъ гъахьиваликан документар адар. Му ляхнар ахтармиш апIури шубуд йис шулашра, дикъатлу жаваб мегьел адар.
Узу Мягьямадкерим халуйихъди хайлин сюгьбатар гъапIунза. Думу 1942-пи йисан аьхирариъ Курск шагьрин багарихь йисирвалиъ ахъну. Хьуд йисан Германияйиъ гъахьну. Гизафси вахтари имбу йисирарихъди Берлиндин метройикк лихури гъахьну. Дяви ккудубкIруган, дурар Францияйиз багахьси вуйи кюмюрин шахтайиъ лихури гъахьну. Дугъаз немец чIалра аьгъяйи. Бязи вахтари, ички гъубхъур, чав-чакди немец чIалниинди улхури шуйи. Ихь дустагъдиъ гъизилин мяднариин лихури гъахьну. Чахъди дустагъдиъ гизафси урсар ва украинар гъахьиваликан кIуйи. Дюзди гъапиш, думу йисарикан ихтилатар апIуз дугъаз даккундира шуйи. Дугъан жандик гюлл-йирин хайлин лишнар кайи. Йирфариин хяртIахънаси печатдин тIамгъа алийи. Номерра кайи, хъа ужуди аьгъю шули имдайи.
ГьапIуз вуш, йисирваликк ккахъну, ухьухь дустагъ гъизигу эскрарин ччвурар гъира ачухъ апIури адар.
Русландин тIалабариз жаваб вуди, Дагъустандин военный судди Хив райондин суддиз, шагьидар улупну, 1941-1953-пи йисари Аьхю дявдиъ, немцарин йисирвалиъ, СССР-ин дустгъариъ гъахьи Мягьямадкерим Рамазановдин (1908-1984) уьмрин рякъ тяйин апIуз табшуругъ тувна.
Шиклиъ: Мягьямадкерим Рамазанов чан уьмрин юлдаш Изгарихъди.
Гьаму темайиан хъана урхай:
