(Ич худул Багъичев Мирзабег халуйин юбилейиз бахш вуди)

 

 

Табасаран халкьдин арайиъра жвуван миллет бадали, Ватан бадали чпин вари сагъу ва савадлу уьмур инсандиз, дугъан яшайишдиз сарф гъапIу ватанагьлийир гизаф гъахьну. Гьацдар инсанарикан сар вуди аьяндар ва кьягьял кас Багъичев Мирзабегра гьисаб апIуз шулу.

  

Учв, Багъичев Мирзабег Багъичевич, чакан ужуб гаф пуз, дугъан уьмрин ва ляхнарин адар апIуз гизаф лайикь кас ву. Табасаран тарихчйири дугъкан яркьуди бикIур дупну, умудра кивраза. Магьа дугъан уьмрихъди аьлакьалу гъахьи ляхнар: цIийи мектебар ва больницйир, рякъяр ва гъядар, мал-къарайиз фермйир ва ятгъариин сифте вуди малдарариз дахъру-гъудужвру хулар, сифтейин силос апIру ичIар, Табасаран ва Хив районариъ администрацияйин хулар, заводар ва хъанара гизаф жара тикилишар тикмиш апIувал…

Сар касдин уьмриъ гьамцдар ляхнар мегер цIиб вуйинхъа? Гьякь ву – вари зиихъ улупнайи ляхнар, саспидар районарин главйириси – гафариинди ваъ, хъа гьякьикьатдиъ дапIнайидар ву. МутIанра аьхю гьунар, йиз фикриан, хьуб мумкин дар.

Гъийин йиз бицIи макьала Мирзабег Багъичевичди учв гъахьи гъуллугъариъ гъапIу ужудар ляхнарикан дариз, дугъан ляхнарикан вари хъайи-хъайибси бикIури гъахьиш, швнуб-саб том хьуб мумкин ву, узу дугъан багарихь гъахьи вахтна, дугъкан гъеерхьу сюгьбатарикан, гьаму гьунарлу гъулажвуван, ич майилин аьяндар фикрар-хияларикан пуб вуйиз.

Мирзабег Багъичевичдикан кьюб гаф дикIуз ухдихъан мина фикриъ айиз, амма узхьан дугъан дережа улупуз даршул дупну, бикIуз ва пуз ккайибдиз мажал тувундарза.

Гьамус саб-кьюб гаф узуз пуз ккундайибдикан. М. Б. Багъичевди «Юзбековский» совхоздин директорвал апIурайи вахтна (1978-83 йисар), узу Асккан Ярккарин кьялан мектебдиъ мялимди лихурайза. Мирзабег халуйи ич гъуландарихъди сюгьбат апIурайи. Саб ригъ али йигъан лисхъан мистахъна (гимихьна) халкь уч духьнайи, узура, ляхниан гъюрайир, гьадинди раст гъахьизу.

«Гьюрматлу гъуландар! Улихьна йисарира гьаму гафар гъахьидар вуйихь, гьамусра – кьан дар… Ухьуз, ихь гъуландариз кьюб йишв улупна: Карл Марксдин чюллер ва Жалгъандин йишвар. Ухьхьан гьаму йишварикан фунуб-вушра кадабгъну, вари ихь гъул-хал сабишв`инди гьадина кюч духьну, сабхилди, сатIиди яшамиш хьуз шулухьхьан.

Мектебдин директорра ухькан хьиди, мялимарра учву шулчва, яна вари тикилишарра ихьдар ву, варидариз гьубкIну ляхинра шулу.

Яв хуларин улихь тIумтIин багълар, рукьан рякъ, багахь гьюл ва Дербент шагьур. Мициб йишваъ инсан тухъ дарди гъузидар! Хъа варитIан асасуб – ихь гъул рабгъидар!!! Йиз терефнаан, узу хал-йишвра апIуз кюмек хьидиза-чвуз», – гъапи.

Макьала урхурайирихьна илтIикIну, пуз ккундузузки: Багъичев Мирзабег ужур сюгьбатчиси, рюгьнан гужли, аькьвлин гъудуркьу, гележег рябкъру гьюрматлу касра вуйи. Гъи узу йиз хизандихъди гъурабатдиъ яшамиш шулайи вахтна, кми-кмиди дугъан аьяндар гафар кIулиз гъюриз. Я кас, гъуландар чпиз ужуб ва аку йишваз гьаз гъушундар? Гьаз ярккарин гъул амдру гьисаб гъабхьну, гъарабгъну? Гъуландар думу вахтна рази гъахьнийи, амма юкьуб-хьуб хулу, чпи гъуллугъарихь хьайидари, улхьан гъиву, «чIамччари дитIну-хътитIуру» кIуйи.

Гъи Заан Ярккарин цIасиб жямяаьт Каспийск шагьриъ (200 хизан), Мягьячгъалайиъ, Дагъ.Огнийиъ, Мамедгъалайиъ ва Урусатдин жюрбежюр йишвариъ тарабгъна. Амма аьяндар касдин зурба фикир чIивиди, инсанариз нумунади ами.

Дагъустан, Табасаран ва Хив районаризси, Багъичевди аьхиримжи йисари Заан ва Асккан Ярккарин гъуларин агьалйиризра аьхю уж`валар гъапIнийи. Думу гаф-чIал аьгъю, фициб-вушра ляхин удукьру кас вуйи. Учв Асккан Ярккарин советдин председатель вуйи вахтна, Мирзабег халуйи гъуларин яшайишдинна экономикайин аргъаж`вал заан дережайихъна гъабхнийи. Ярхла сивариан Заан Яраккна штар гъизигнийи, Асккан ва Заан Яракк штун латар гъийитIнийи, Заан Яракк гъулан магазин ва ккергъбан мектеб, Яргълиъ – ФАП, Асккан Яракк – клуб дивнийи.

Заан Ярккарин гъул Ергук дагъдин канчIарикк ерлешмиш дубхьнашра, штухъди кьитди вуйи. Багъичев директор вуйи вахтна, дугъан гьунарниинди гъулаз сивин шид гъабхнийи. Дугъан тIалабниинди, цинкдин турбйирихъди тямин дапIну (думу вахтари турбйир агувал ва масу гъадагъувал гизаф читинди вуйи), саки йицIуб километрин манзилназ сивин гъабгъу марцци шид гъизигу. Гьадму саб бицIи вахтнан арайиъ вари шартIар айи механизированный ферма, силос апIру ичI, галиъ марччар-малар уьрхюрайидариз хулар тикмиш гъапIнийи.

Гьамус вари шартIар айи дарамат-фермайин кьадар-кьисмат жараб гъабхьну: фермайин гьацI уьлдюбхну масу тувна, имбу пай гъюрдариз илтIибкIна (гъийин девриъ мицисдар фермйир лазимди имдар…). Ферма гъябкъюриз кьагьур гъюру.

Урхурайири багъишламиш апIри узу ярхи апIурайивализ, хъа ич худлин заан инсанвалин лишнариканра саб-кьюб гаф дарпиди гъибтуз шуладарзухьан.

Саб ужуб хьадукран ригъ али йигъ вуйи. ГвачIнин ухди гъулан бригадири инсанариз мистахъна (гимихьна) дих апIурайи. Элгьет йигъра вуди, узура дина гъушза. Дюз гъапиш, М. Багъичевди гъуландар уч апIура гъапиган, гьадгъан гьюрматназ гъушур вуйза.

Му нубатнан ражну дугъан улхбан мяна-метлеб гъулахъ думукьан гизаф чIур хътрувал, гележегдиъ галин кевшан ишлетмиш дапIну ккунивал, яна дугъан фикир, гъулан гележег, яшайиш ужуб хьпан бадали, галиъ тикилишар дивну, аран ишлетмиш апIуваликан вуйи. Саб гъапиб, ишлетмиш дарапIиш, галар тадагъну, ишлетмиш апIрударихьна туврайи, гал хил`ан адабхъурайи. Кьюб гъапиб, гъул гизаф яркьу шулайи, галар хътарди гъахьиш, гъулаъ яшамиш хьуз гизаф читинди вуйи.

Хъа гъийин месэла – гъуландар чпин хушниинди тIумтIин чубукар кивуз гализ гъягъбахъди аьлакьалу вуйи.Узура гъягъбанди гъахьиза, амма йиз ляхнин палат гъадабгъну, гьязур духьну хул`ан гъяйиз, гъуландар гализ гъушнийи. Мирзабег халуйи, директори, узу чан машиндиъди гъахуруза гъапнийи. Сифте вуди, директорихъди дугъан машиндиъди гализ тIумтIин чубукар кивуз гъушнийза. Думу вахтари саспи директорари ва заан гъуллугъариъ лихурайи касари, машинар чпин хусуси машинарси ишлетмиш апIури, аьдати инсандин лик машиндик кубкIуз гъитурдайи. Думугандин йиз дамагъ`вал!!! Гьадмуганра М. Б. Багъичевдин гъуландарикан вуйи марцци фикрари ужуди тухъ гъапIнийзу.

Мирзабег Багъичев зат фурс ктру асант кас вуйи. Учв пенсияйиъ айи вахтна, ич адаш иццури ахниъ дахънайиган, улукьуз гъюри шуйи. Хулаъ учIврур зарафатар апIури учIвуйи. «Гьяжибала халу, уву саб ччилкьан убккуруш кIури, гъюрайир вуза», – аьлхъюри гъапнийи дугъу дахънайи адашдиз. «Я Мирзабег, хьадук-ран кIулариъ ччиларик йикк кайи вахт дарда», – жаваб тувнийи адашди.

«Ебхьуранчвуз, халу узуз ччил убккуз ккадар, – адаш иццрушну ккагъну адрувалиин рази гъахьнийи Мирзабег халу ва, учухьинди илтIикIну, гъапнийи: – Му ич халу фуж-вуш аьгъдарчвуз гьа: улихьдин читин йисари марччарин йиккухъди, хьайихъди, ни-ккухъди, нисухъди гъуландар тямин гъапIу марччлихъан ву – му ужур фронтовикси, лайикьлу марччлихъан вуди, Ватандин Аьхю дявдин улихь ВДНХ-йин иштиракчира ву», – гъапнийи (1940-41-пи йисари ич адаш ВДНХ-йин иштиракчи гъахьиб, сифте вуди, дугъкан гъеебхьнийзуз).

Мирзабег халуйикан ихтилатар гизаф гъеерхьунзуз, узхьан шули имиди сабсана ктибтидизачвуз. Табасаран райондиъ Багъичевдихъди гъилихдари, дугъу гъапIу ужудар ляхнарикан хабар айидари, дугъан дустари ва вари табасаран халкьди, Мирзабег Багъичевдикан гафар апIруган, «ушвниан ипIурайи уьлра адабхъуру», гъапнийзуз, узу Хючназ командировкайиз душнайи вахтна…

ДГПИ-йин филологияйин факультетдин студент вуйза. Саб дюшюш дубхьну, узу гъулаз дуфну ккундийи. Гьяракатниинди экзамен тувну ккундийи. Думу вахтна политэкономияйин кафедрайин заведующий Ярса гъулан агьали Нугутдин Исрафилович Исмаилов (экономикайин илмарин доктор, профессор) вуйи.

– Узу увухьна экзамен тувуз дуфназа, – гъапиза.

– Деъ, – гъапи дугъу, – Хив райондин фуну гъул`ан вува?

– Узу Ярккан вуза, – гъапиза.

– Фуну Ярккан?

– Заан Ярккан.

– Багъичевдин гъул`ан вува, сарун?

– Ав, – гъапиза, – халуйир-худлар шулача.

Пединститутдин мялимди, Мирзабег Багъичевди табасаран халкьдиз гъапIу уж`валарикан хайлин ихтилатар апIбалан кьяляхъ, узухьна зачётка туву.

– Узу увухьна экзамен тувуз гъафунза, – гъапиза.

– Хъа уву, Багъичевдин гъул’ан вуза кIури, гъапундайнахъа.

Зачёткайиз лигуруза: «отлично» кьимат дивна.