Гъаних душмнихъди – фашистарин Германияйихъди гъуху женгариъ миллионариинди жигьилари чпин жанар фида апIури, игитвал улупну. Дявдин майднариъ Хив райондиан саки 2000-рихьна инсанар иштирак гъахьну. Дурарикан агъзуртIан артухъ кьяляхъ гъафундар.
Дурари, Ватандин азадвал бадали фашистариин гъалиб духьну, гъюрайи нас-лин кIул’ин гьарган аку зав алди хьувал – кIулин метлебси гьисаб апIури гъахьну. Варжариинди дявдин иштиракчйир орденариинди ва медалариинди лишанлу гъапIну.
Дупну ккундуки, анжагъ саб яргъларин гъул’ан Хив райвоенкоматдиан Ватандин Аьхю дявдиз дих гъапIдарикан ва душмнихъди женг гъизигдарикан 82 касди чпин мургар дирчну. Дурарин ччвурар кайи гюмбет гъулан мектебдин гьяятдиъ дивна. Пуз ккундузузки, дурарин жергейиъ Гьяжикерим Гьюсейхановра а. Дугъан шил гъибихъундар. Анжагъ йиз адаш Шабалай Гьюсейханов (шиклиъ) дявдиан гъюблан кьяляхъ, дугъаз, думу «гъудургур» ву кIури, кагъаз гъафнийи. Ав, Гьяжикерим йиз адашдин бицIину чве вуйи. АдаштIан думу ухди дявдиз гъушнийи.
Йиз адаш Шабалай Гьюсейханов дявдиъ иштирак хьпан гьякьнаан вуйи, ранг дубшну, гъатху духьнайи кагъзариан – документариан кIул адабгъубра думукьан рягьят ляхин дайи. Думу 1904-пи йисан бабкан гъахьну. 1937-пи йисан Асккан Яракк мектебдиъ 4-пи класс ккудубкIну. Дугъу, лезги ва урус чIаларикан мянфяаьт ктабгъури, гъуландариз гизаф гьюрматар апIури, гъаврикк ккаъри, аьгъдруб улупури гъахьну.
Кьюр байна шубур риш айи аьхю хизандин кIул вуйи йиз адаш Ватандин Аьхю дявдиз 1942-пи йисан январин вазлиъ гьаъру. Эвелиан дугъу Бухарский областдиъ 467 стрелковый полкнаъ тюфенгчиди, хъасин хилин пулеметдихъан йиврур вуди дявдиъ гъуллугъ апIуру. Душв’ан Ижевск шагьриз дявдин женгназ гьаъру. Душваъ дугъу автоматдиан йиврурди гъуллугъ апIуру. 1943-пи йисан майин вазлилан 1943-пи йисан августдизкьан 467 стрелковый полкнан тюфенгчиди душмандихъди женгнаъ шулу. Мушваъ арчулну ликрин гапрак душмандин гъутIубкIу снаряддин тики кубкIну, дугъаз гъагъи зиян шулу, ва адаш госпиталиъ ахъру. Сагъ гъахьири, 1943-пи йисан августдилан сентябризкьан 747-пи стрелковый полкнаъ гъуллугъ апIуру. Мушваъра дугъаз, гагулну ликрин тIубарик снаряддин тикйир кIуркIну, зиян шулу. Саки саб вазлин арайиъ сагъ гъашир, Белоруссияйин Бобруйск шагьриъ гъягъюрайи дявдин гьяракатариъ иштирак шулу. Ватан бадали женгнаъ учIву Гьюсейхановди советарин ва белорусарин эскрарихъди Германияйин фашистар маргъ иливганси йивну йихури ва йисирвализ гъадагъури гъахьну. Душваъ агъзрариинди жигьилар уьмрихъ мягьрум гъахьну. Гьаци вушра инсафсуз женгнаъ советарин эскрари гъалибвал гъадабгъну. Мушваъ йиз адашдизра гъагъи зийнар гъахьну.
Гагулну ликрин кьамкьлик ва гьадму ликрин дюгьбик куркIу гюллйирин натижайиъ йиз адаш, шубубпи группайин инвалид духьну, 1944-пи йисан гъулаз гъафну.
Узу гьарсабдин гъавриъ шулайи йисари, яна мектебдиз гъушу йисари, адашихьан гьерхри, Советарин Яракьлу кьувватарин гужливаликан, гьяракатнакан суалар туври, немцар гьапIуз гьергри гъахьнийкIан, кIури шулийза.
– Жан бай, фашистарин гюллди саризра инсаф апIури гъахьундар. Бобруйскдиъ гъахьи женгариъ фронтовикари, вари терефнахъанди илтIикIну, немцарин саб дивизия кьялаъ тIапIунча. Душваъ гъахьи гъагъи женгариъ советарин эскрари кIубанвал улупну. Гьадмуган ич ротайира пулеметариан гюлле уьлюбхну, сар-швнур фашист уьмрихьан гъапIнийча, – жаваб тувуйи дугъу.
Азад вахт ккабхъубси, адашдихъди ихтилатар апIури шулийча. Дугъу учуз гьарган дявдин читинваларикан, чпиз алахьу гъагъи дюшюшарикан, совет эскрарин игитваларикан ктибтури шуйи.
Тяриф дарди кIурза, йиз адашди инвалид вушра, гъулан ва райондин зегьметнан фронтдиъра чаз табшурмиш гъапIу ляхин вахтниинди ва марцциди тамам апIури гъахьну. Дугъу багъри гъулаъ колхоздин ва кьяляхъна совхоздин ляхнариъ дериндиан иштирак’вал гъапIну. К.Марксдин ччвурнахъ хъайи колхоздиъ вахтназ вуди председателди, ОТФ-йин ва МТФ-йин заведующийди, чюлин бригадирди, колхоздин складчиди лихури гъахьну. Гизаф йисари Мажвгларин халачйирин фабрикайиз, Яргъил гъулаъ халачйирин цехдиз регьбервал туври, тукан ачмиш дапIну, агьалйириз рягьятвал яратмиш гъапIну. Хив центриъ магазиндиъ гъилихну, гъулан мектебдин счетоводди гъуллугънаъ гъахьну. Чюлин ляхнарикан улхуруш, изан апIуб, тум алахьуб, иган убгуб, хяр убшвуб, эплар, тюкйир дивуб – аьдатнан ляхнарси гьисаб апIури зегьмет гъизигу кас ву.
1947-пи йисан адаш ВКП (б)-йин членвализ кьабул апIуру. Думу вахтари улхьан жергйириан гъядягъюритIан партияйиз кьабул апIудайи. Колхоз улхьан жергйириз адабгъувал метлеб вуди, адаш Хив райкомпартияйин теклифниинди гъулан партияйин тешкилатдин секретарди ктагъуру, ва дугъу гизаф йисари, штабдин ляхнарихъди сабси, парторгвалин вазифйирра заан дережайиинди тамам апIури гъахьну. Гьелбетда, натижйирра ужудар шуйи. Гьарсаб гектариан гъадабгъурайи тахилин кьадар за хьуз хъюбгъну. Мал-къарайин сан-гьисаб, гъулан агьалйирин ляхнихьна вуйи гьевес артухъ дубхьнайи, дуланажагъра ужу хьуз хъюбгънийи.
Вахт сабдизра ккилибгудар кIуруганси, вахтар дигиш гъахьну. Цийи наслиз цIийивалар, гьюкмин политикайин дигиш’валар гъюблан-гъюбаз артухъ гъахьну. ЦIийиди гъафи гьюкумдрари гьюкумат тазаламиш гъапIну. Гюрчег дагълар, чюллер, мал-къара, хал-йишв гатIахьну, ватанагьлийир шагьрариз удучIвну гъягъюз хъюгъру. Гьадрарин жергейиъ, гьелбетда, ич хизанра а. Дербент шагьриъ ич мяишат ккебгъунча. Адаш кIул’ин илмиди гизаф рягьятвал айчуз. Дугъ’инди учу «фурсра» апIурайча, фицики адашди дявдиъ ва зегьметнан фронтдиъ улупу гьунарари, хъуркьувалари ич хизан гьевеслуди, шадди, юкIв ачухъди гъибтуйи. Гьамус, Ватандин Аьхю дявдин Гъалибвалин 75 йис тамам дубхьнайиган, адашди гъизигу зегьметназ лайикьлуди тувнайи «Дирбаш’вал улупбаз лигну», «1941-1945-пи йисари Ватандин Аьхю дявдиъ Германияйиин гъалиб хьпаз лигну», «Кавказ уьбхбаз лигну», «Ватандин Аьхю дяви ккудубкIну 20 йис хьпаз», «Ватандин Аьхю дяви ккудубкIну 30 йис хьпаз» ва кьяляхъна йисарин юбилейный медалариз лигруган, юкIв абцIру, жвув, хъа уву фу гъапIунва, кIуру йишвахъна хуру. Адаш дявдин ва зегьметнан ветеран вуйи. Гьяйифки, дявдин зийнарин эсерну дугъан уьмур жикъи гъапIну. Думу 1980-пи йисан рягьматдиз гъушну.
Дявдин ветеранарин ччвурар гьаргандиз кIваин уьрхюрхьа.