Багьаудин Къурбанов,
Халагъ — Балхар

Дагъустан дагъларин чIвеъ, миллетарин чIвеъ, чIаларин чIвеъ, аьдатарин чувал, гьунарарин мядан, фагьмарин яззал ву. Аьхю дару уьлке, чан кьадарназ гъилигган, кьадарсуз миллетарин макан ву. Гъунши миллетар, ухьу шагьрариъ, гъулариъ гъидикьнура яшамиш шулахьа. Хъа вушра фукьан саб миллетдикан тмунубдиз аьгъдардира гъузнахьа. Гьар йигъандин гъайгъушнариан чиб-чпихьна, танишдар ади гъахьишра, гъягъюз даршлувал, хизандин гьар йигъандин харжаризтIан пул артухъ даршлувал – гьамцдар себебариан дагъустан миллетар, иллагьки чпин бинйириин яшамиш шули имбудар, багахьди вуйи таниш’валарихьан ярхлади гъузра. Мисал вуди кIурза, Дербентдиъ лап гьюрматлу касдихъди дуствал дибисну юкьуд йис вуйиз. Дугъу узуз гьар ражну чахьна хулаз теклиф апIуру. Хътакрур гъулазкьан гъахурзаву кIури, гаф тувру. Думу узу гъахбан гъайгъушнари итуз даккунди гъузраза.

Хъа хялижвди гъушиш, фукьан чиб-чпихъан аьгъю хьувалар ачмиш шулу. Узу дугъаз варжйир гъухунза, хъа йиз дустраз варжйирикан галар апIруб аьгъдар!
Апрелин аьхирин йигъари узухь Бухьнагъ тикмиш апIурайи пеэрин фермайиин лихуз гъафи хьур лак жви яшамиш шули гъахьну. Дурарин улихь суфрайигъ мас дивунза, дурариз айран гьязур гъапIунза, учIвруб улупунза – мурариз мурар фукьан кьабул гъахьундарин!

Йиз хулаъ чпиз ади гъабхьи рягьят шараитариз, узхьан гъабхьи гьюрматназ жаваб вуди, Марсели узуз Балхариз, 3-пи майди шлу Изнин сабпи хулин машквраз теклиф гъапIнийи. Узу таза йишвар рякъюз ккунир, таза адмийирихъди таниш хьуз ккунир вуза ва гьаддиз «гъюрза» гъапунза.
Гьамус йиз хялар духьнайи Марсель Каспийскдиъ, дугъан чве Арсен ва адаш Мюгьюмед Сулейманов Мягьячгъалайиъ яшамиш шула. Вари Балхариз рякъюъ учIвунча, машиндиъди саяьт ургубдихъан мучIушнаъди гъушунча. Шубуб сяаьтдилан хъуркьунчу.

Гьеле хулаъ амиди, йиз хяларихьан гьерхнийза:
– Балхариъ ухьу шлихь дергди?
– Ич хулаъ хьидихьа.

Гъулаз дуфну, хулан раккнарихъна хъуркьган, Марселин адашди сумкайиан хулан ачрарин гъараг адабгъну, жюлгер алдахьнийи. Раккнариан хулазди сабпи лик ивур мюгьтал гъахьунза. Хал мюгькамди дапIнайиб ву. Хулаъ ккирчнайи кумсар-гьалварилан гъадабгъну, юкьуб унчIвахь чарчар, столиин кюкйир айи ваза, диванар, телевизор, холодильник, чайдин, хурагарин гъаб-гъажагъ, яна хул’ан гьамус удучIвну гъафидарси рябкъру аьгьвалат вуйи. Хулаъ дуламишдин саб шейъра кам дубхьну адруб жилиин дирчну айи шубуб аьхю ургмарира улупурайи. Саб ургмин гъвал аьхюди дячIябгънайи, хъа гъидкьарин машар шубби ургмаринна лизиди вуйи. Варибдин къайда, марццишин айи хизан вуйиб аьгъю шуйи. Газ Ахъушайин лап багахь гъулариътIан адайи, Балхарихьна гъяйиз алахьру шубуб гъулаъра, хъа дилин зина айи гъулариъра пичариъ убгруб купIар вуйи. Пичран кIанакк кьутдиъ гъеерцу купIарра гьязурди айи, ва хулан эйсийи сабпи нубатнаъ пичраъ цIа кчIибгу. Хъасин мурари узу чпин гъулан аьгьвалатнахъди таниш апIуз хъюгъю.

Балхариъ ужудар вахтари 480 хизан ади гъахьну. 1974-1975-пи урхбан йисан мектебдиъ 680 урхурайир айи. Колхоз миллионер вуди гъабхьну. Аьхюну пай гъуландар ругдин гъабар апIбиин машгъул вуди гъахьну. Гъулаъ 30 уркъул (сахсийин гъаб-гъажагъ убгру пич) айи, хъа уркълар, мягьлийирин дирнарси, уртахъди лихуйи. Гьаци вуйиган, вари балхарар гъабар апIбиин машгъулди гъахьну. Гъабар хупари апIури гъахьну, хъа жилари – дурар масу туври. Багахь гъулариан хъюгъну, ккудукIайиз гъягъюри, дажйирихъди Къубайиз рукьуйчу кIура, Сулейманов Мюгьюмедди. Гъул’ан рябкъру аьтраф рукуч-кюл ктру гъарзарин машар вуйи тепйир ву. Мушвариъ гъулар тепйирин арйириъ айи ккуру дюзенариъ дивна. Гьаци ву Балхарра.
Узуз варитIан тамаша айиб адмийир аьгъю хьуб, миллетдин асас хасиятар ачухъ хьуб вуйиз. Балхариъ гъадаргъу, ахьрайи хулар гизаф а. Мурар ярхлариз удучIвну душнайидариндар, гъулаз гъюз шули амдрудариндар ву. Хъа аьхюбсиб пай гъуландар гьамусяаьт Мягьячгъалайиъ ва Каспийскдиъ яшамиш шула. Дурари Балхариъ гъитнайи хулар, гьаму узу гъафи халси, яшамиш хьуз вари дивуб-гъадабгъубдихъди тяминди гъитна. Чпира гъулаз кми-кмиди гъюри шулу. Хулар, саб жвуван хизандизси, гьякьлу гъулажвуварин игьтияжаризра уьрхюра.

Марсели ктибтура: «Гъулажви наан гъакIишра, багахьлуйири гъулаъ кивуз хуру. Теклифназ Мягьячгъалайиъ, Каспийскдиъ айи вари гъуландар гъюруча. Магьа Изнин сабпи хулин машквразра вари гъуландар дуфна. Туристар, цци цIиб ву кIура, 20-тIан артухъ а».

Марсели узу машквар гъабхбан къайдайихъди таниш гъапIну.

Машквар апIбан тешкиллувалин вазифйир гъулан советдин идарайи кIули гъахуру. Йигъ тяйин апIуру. Машквран йигъ, гьавйирикан асиллу вуди, цци кьанди къайд гъапIну. Аьдат вуди му машквар, йиф ебцIну ккудубкIурайиган, гъабхури шулу – апрелин гьацIариъ, хъа цци мархьари кьяляхъна дипуз гъитну. Машквран кIулин иштиракчи, изнин хул чан хуш’вал ади зигрур, жямяаьтдин улихь ктагъуру. Дугъ’ин жил хътабкбаз лазим вуйи алатар, гьяйван гьязур апIувал алабхъуру. Дидлан савайи, гъулаъ айидарира, дуфнайидарира дугъахь гвачIнин уьл ипIуб, убхъуб дапIну ккунду. ГвачIин, сабпи уьл ипIуб чпихьна хътагъуб алабхънайи гъулан хизанарихь ипIбиинди ккебгъру. Балхар гъул хялар хътагъувалин къайдайиз лигну, шубуб йишваз пай дапIна. Гьар йисан (машквар гьар йисан гъабхруб ву) хялар хътагъбан нубат сабнуб пай хизанариин алабхъуру. Дурари имбу кьюбиб пай гъуландаризра, машквраз гъирагъдиан дуфнайидаризра уьл гьивру. Хялар кьабул апIбан нубат гьар йисан гьюдюхюру. Гьар хялар кьабул апIру хизандиз алахьру имбу хизанарин кьадар советдин списокдиинди улупуру, Мягьячгъалайиан, Каспийскдиан гъюрударра гьисабнаъ ади. Узу дергнайи хизан хътагъурайи Исмяилиз хьуб хизан алабхънайи. Дугъан хизандин дишагьлйир, хурагар йишвну гьязур дапIну, столиин дивну, вари гъуландариз уьл гьивну ккуни ва изнин сабпи хул хътабкрур чпин язна вуйиган, дугъан хулаз кюмекназ душнайи. Вари гъуландриз уьл гьивбаз вуйи харжариз 500 агъзур манат советди тувнайи. Му кьюбиб йишвариъра уьл ипIбалан гъайри, машквран иштиракчйириз кючейиъ сабсана стол далбагнайи. Душв’ин алабцIну пластикдин гъабариъди ицциди гьязур дапIнайи пилав аш дивнайи. Гъабар гьар ккунири гъадагъуйи (чIанади гьа).

КIулин хътабкрурихь уьл гъипIхъан, вари, зикир убхури, хутлIихъна гъушнийи. Изнин сабпи хулар кIулин хътабкрури гъахуйи. Дугъ’ин гизафдари шлубкьан артухъ руг алабхьуйи, чIуртIмар илирчуйи, думу ругдихьди тIиршуйи. Варидариз аьхю тамаша гъабхьнийи. Хъасин хутIлин хул зигрудар хушниинди гьюдюхюйи. Дурариинра ругар алахьуйи. Кастмин пиджак хъидибтну, саб хул узура ктипунза. Руг алабхьурчавуин, гъапнийи узуз. Вардариинси уз’инра алабхьай, гъапнийза. Хъа кьюритIан алабхьундайи. Узуз тамаши апIурайидарин гафар гъеерхьзуз:
– Дугъхьан хул гъабхуз даршул.

Хъа узу дючIрюбгъди хул гъабхруган, кьюрпири гъапну: «Дугъу кутан сабпи ражари дибиснайиб дар».
Юкьубпи серенжем вуди жаргъбар гъахьну. Аьдат вуди, дурар гьяйвнариин алидарилан ккергъруб ву, хъа цци гьяйвнариин алидар гъафундар. Гьаддиз жаргъбар адмийирин жа-жаради вуйи дестйирин арайиъ гъахьну.
Талитариъ 1-4, 5-8 ва 9-11 классариъ урхурайидар, хул гъизигдар, ачIни хпар, шив хьтру жилар, гъулан духтрар, райондин администрацияйиъ лихурайидар, гъирагъдилан гъафидар, командйир тешкил дапIну, иштирак гъахьнийи. Сарпирди хъуркьуриз уьлериинди дапIнайи пешкешар тувнийи, хъа ачIни хпарин ва жиларин дестйириан лишанлу гъахьидариз – уьлин жаквлар. Эгер иштиракчйиригъ чаз ккунир гъяш, жакул-пешкеш гъадабгъури думу чаз ккунириз багъиш апIуру.
Хъасин жигьилар ва жилар хил ккивбан гьюжатнаъ учIвнийи. ВаритIан кьувватлуриз пешкеш вуди 3000 манат тувнийи.
Машквран аьхириъ ялхъвнар ккергънийи. Кючейиан каманча-далдабу йивури, улихь кьавлар, кьюрпидар вуди швушван саягъ палат алабхьнайи аьхю шубар, швушвар, кьяляхъди жигьилар хъади десте гъюру. Кьавлар деъну, мярака ккебгъру. Сарна-сарди, гъварчна-гъварчди баяр-шубари ялхъвнар апIуру. Хъа швушван палтар алахьнайи миржир шуру «швуван ялхъван» апIуру. Ялхъвниъ швушван гъиллигъ, хасият улупуру. Шубари ялхъван нач’вал, сабурлувал улупури, явашди ликар алдагъури, машнаъ инчI адарди, улар минди-тинди дарапIри, кьюбиб хиларра гьачIарккну, гагьна тIубар узди хъацIаркну, жара илтIикIбарин гьяракат хътарди, гьар жюрейиинди йишвар гьюдюхюри, тамам апIуру. Хъасин ялхъвнар, иштагь айидар вари иштирак шули, давам апIуру.

Му йигъан Балхариъ туристарра гизаф айи. ГъючIвну, дурар наънан дуфнайидар вуш, варидарихьан гьерхунза. Пятигорскдиан, Ставрополиан, Рязандиан, Ивановойиан, Подмосковьейиан…
Гьелбетда, шаду гьевесну ацIну, аьшкьлуди ялхъвнар апIурайидари гьациб гьевес лигурайидариз варидиз тувуйи. Дициб гьевеснаан ктарсуз даршулайи турист дишагьлийирин, жиларин ялхъвнар апIуз вуйи чалишмиш’валар хъана артухъ тамаша шуйи.
Магьа Балхарин агьалйирин, гъулаъ имишра, удучIвну душнашра, сатIивал, гьюрмат, бахтлувалин пай!