Гюлягьмад Маллялиев
Гъи гизаф ихь ватанагьлийирик яшайишдиъ бабан чIал ишлетмиш апIувал зяиф шулайивали, ихь халкьдин камаллу аьдатар, аьнтIикьа культура, жюрбежюр цирклариъ абйирилан гъубзнайи ирс дубграйивали аьхю гъалаб кипна, ва дурари му аьгьвалатнакан жюрбежюр йишвариъ кми-кмиди кIура, му гьял дигиш апIбахьна ватанагьлийириз дих апIура. Хъа бязидари, гафар гизаф дарапIди, жвуван кьувват, пулин дакьатар, азад вахт харж апIури, му терефнаан натижалу ляхин гъабхура. Гъи газат урхурайидар, къуру гафартIан бицIи ляхнар ужу вуйивалин гъавриъ айи халис ватанпервер жигьилихъди таниш апIуз ккундучуз.
Ханимирза Ханмирзаев (шиклиъ) Табасаран райондин НичIрас гъулаъ бабкан гъахьну. Сифте дугъу Дагъустандин Огни шагьриъ, хъасин Гюгьрягъ гъулаъ мектебдиъ, хъасин Дагъ. Огнийиъ ПТУ-йиъ гъурхну. Уьлин кьацI Ханмирзайи харатчивалин пишейиинди гъазанмиш апIура. Гележегдиъ жигьилин планариъ гакIвлиан табасаран халкьдин накьишар адатIури, успагьиди дабалгнайи, милли тав кайи мебель гьязур апIру цех абццувал а.
Кьалухъ Мирзайин
ччвурнахъ вуйи библиотека
Хъа асас вуди ихь ватанагьлийириз Ханмирза Ханмирзаев табасаран халкьдин (мучIу-уьру, лизи ва чру рангариинди албагнайи, гергми цIарнаъди ерлешмиш духьнайи 24 лизи хядарин арайиъ лизи дагъларин зиин саб сабдихь гьивнайи гъяцIли ханжлар кайи) пайдгъин авторси ва Телеграмдиъ гизаф маракьлуди гъабхурайи «Йиз Табасаран» дестейин администраторси таниш ву. Дидлан савайи, Ханмирзайи Кьалухъ Мирзайин ччвурнахъ вуйи электронный библиотекара уч апIура. Душваъ му жигьили ва дугъан кюмекчйири Кавказдин, Дагъустандин, Табасарандин тарихдикан, яшайишдикан, культурайикан дидикIнайи ва гъи лап чIикъридитIан алахьури амдру, анжагъ архивариъ имбу илимдин, документальный ва художественный китабар уч дапIна. Дурар гьарсарихьан библиотекайиан жвуван компьютериз ва телефондиз хъадаъну, пулсузди урхуз шулу. Ханмирзайиз гьадму библиотекайин бинайиин гьележегдиъ Дагъустандиъ адрубсиб жюре библиотека дюзмиш апIуз ккунди а. Думу табасаран гъулариъ, инсанарин хулариъ айи ва чIур духьну гъягъюрайи хил’инди дидикIнайи улихьдин китабар цифровой кIалибназ духну, гьадрарин электронный копйирикан ибарат вуйиб хьибди. «Гьяйифки, му китабарин аьхюну пай ихь инсанари, дурарин кьиматлувалин гъавриъ адарди, гъулариз гъюри гъахьи жара халкьарин аьлимарихьна тувну, шюлли-бюллийихъ гьюдюхну, хъа гъи арайиъ имбу китабарра пуч шула. Гизафси дурар Кьур’андин ясана исламдин правойин (фикх) китабар ву, дурарин бикIбар ктру машарин гъирагъарихъ тарихдикан, яшайишдикан ва жара гизаф маракьлу мялуматар кади шулу», – ачмиш гъапIнийи чан ниятнан метлеб йиз сюгьбатчийи.
ХурсатIларин чIвурдаз
кьюбпи уьмур тувра
Дугъривал бадали дупну ккундуки, Телеграмдиъ му группйир кIули гъахуз Ханмирзайиз 10-15 касди кюмек апIура. Дурарин арайиъ студентар, вузариъ лихурайи мялимар, алвер апIурайидар ва жара пишйирин сагьибар а, гьадму гьисабнаан ихь жигьил шаир, жямяаьтлугъ кас, гъи СВО-йиз душнайи Жябир Мягьямедовра. Му жигьилар вари саб метлебну – багъри культура уьбхювали – сатIи дапIна. Дурари хайлин хайирлу ляхнарра ккергъна, ясана кIулиз адагъна. Гьадрарикан вуди улупуз шулу улихь ккимиди аьшкь айидарин кюмекниинди пул уч дапIну, ХурсатIил гъулаъ айи, саки 400 йис вуйи ва гъи дабгъурайи чIвурд цIийи алапIбан бадали цци август вазли гъуху ляхнар. Кьюд-шубуд йигъандин арайиъ ургур-миржид касди чIвурдан шибритI мюгькам гъапIну ва цалиъ айи урхъар, аляхънайи батIур гъяпIри ва гъванар гъиври, гьеркну. Дидланра савайи, чIвурдан айтIан дурари гизаф кьадарнаъди ламун руг адабцIну – диди, гуж туври, цалариъ айи тIуркIлар аьхю апIурайи, ва ругди ккаънайи гъвандин умбрар ва чIвурдан унчIв азад гъапIну. Жигьилари гъюру йисанра чIвурдаъ расвалин ляхнар гъахувал давам апIиди, хъасин му табасаран архитектурайин ядигар республикайин культурайинна тарихдин объектар уьрхюрайи Агентствойин балансдиина тувуз ва тялукь реестриъ тIапIуз документар гьязур апIбанди ву.
Метлеб – жигьилари табасаран тарих аьгъю апIуб
Ханмирза Ханмирзаевди чан асас ляхнихьан азад вахт табасаран тарих ахтармиш апIбаз, ихь ватанагьлийирин арайиъ тарихи мялуматар яркьуди рагъбаз сарф апIура. Багъри халкьдин тарихдихьна аьшкь дугъан кIваъ мектебдиъ урхурайи йисари арайиз гъафну. «Кавказдин дявдикан вуйи китаб хилиъ абхънийиз. Думу гъурхиган, табасаран тарих ахтармиш апIбан иштагь артухъ хьуз хъюбгънийиз. Табасаран халкьди Дагъустандин тарихдиъ гъибту шил, дагълу уьлкейин азадвал уьбхбак табасаранари киву пай ахтармиш апIуз хъюгъюнза. Ва гьаму тереф бегьемди ахтармиш дапIнадрувалин гъавриъ ахъунзу. Ихь ватанагьлийириз жвуван тарих, ихь аьхю абйирин игитваликан саб жюрейинра хабар адрували дерд тувразуз. Гъи гизаф жигьил табасаранариз ихь халкь фила арайиз гъафиб вуш аьгъдар, дурари табасаранар ихь миллетдихъди фукIа уьмумиб адру халкьарихъди аьлакьалу апIура, ухьу гьадрарикан гъафидар ву кIура. Ихь халкьдиз, варитIан асккан гьисабариан, 2 агъзуртIан артухъ вахтнан тарих айиб ву. Гьеле грекарин машгьур тарихчи Страбонди ихь девриз улихь сабпи аьсриъ табасаранар Кавказдин Албанияйин дахилнаъди саб дережайин автономия айи танфаси улупна. Гьадмуган узу багъри халкьдин тарих чарасуз ахтармиш дапIну ккунивалихьна гъафунза, ихь жигьиларихьна жвуван тарих ахтармиш апIинай кIури, илтIикIуз ният гъабхьнийиз», – ктибтура Ханмирзайи.
Гьаму ният юрутмиш апIури, му жигьили машгьур аьлим, тарихчи Мягьямед Гьясановдихьан ихтияр гъадабгъну, дугъан 1994-пи йисан урус чIалниинди чапдиан адабгъу «Табасарандин тарихдин очеркар» китаб цIийикIултIан чап гъапIну. Гьамусяаьт Руслан Сефербеговдин «Табасаранарин гъулан мяишатдин бутпересар» ва «Табасаранарин тарихдин ва культурайин ядиграр» китабар саб жилднаккди «Табасаранарин этнографияйиан» ччвур алди (гьелбетда, авторин ихтиярнаан) чап апIуз гьязур шула.
Халкьдин культурайин библиотека-музей
Тарих ахтармиш апIбалан савайи, Ханмирза Ханмирзаев табасаран халкьдин уьмрин жара цирклариъра чахьан шлу ужувлан гамар алдагъуз чалишмиш шула, ва дурар вари жямяаьтлугъдиз хайир кайидар ву. Мисалназ, Ханмирза ва кьюрсан табасаран жигьил цIийи туриствалин маршрут тартиб апIбан зиин лихура. Думу маршрут тарихдинна культурайин ва диндин метлеб айиб хьибди, ва диди Табасаран ва Хив районар сатIи апIиди. Маршрутдик Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъала, Жвул’арин чIвурд, ЧIихтил айи машквран гъудган апIру йишв, Хиварин, ХурсатIларин чIвурд ва жара ядиграр кахьди. Думу маршрутдин саб пункт аьхю кьадарнан музей-библиотека хьибди. Музейин чIатан рябкъювалра, Ханмирзайин фикриинди, табасаран чIвурдназ ухшаруб хьибди. Думу музейиъ ихь халкьдин хил’инди дидикIнайи китабар, улихьгандин устйирин гъван убчIвбан ва накьишар каъбан чешнйир, ихь халкьдиз хас вуйи художествойин накьишар кайи гакIвлин шей’ар, улихдин гъаб-гъажагъ уч апIиди, кюгьне хулариъ итнайи утканди албагнайи гъванарин шиклар дивну, картотека дюзмиш апIиди.
«Гъи гизаф табасаран гъуларин аьтрафариъ кюгьне накьвар а, хъа дурар шлиндар вуш, хабар адархьуз. Гьадму гъванарик кайи аьраб ва перс чIалариинди вуйи дикIбар, бутпересвалин деврин накьишар вахтну кутIушвайиз вая думу накьварин шибар жилиина ахьайиз, гьадрарин шиклар дивну, думу бикIбар ахтармиш дапIну ккунду. Му ихь тарих ву, мици вижнасузди дидихьна янашмиш хьувал ухьуз аьйиб ву. Гьадму учу гьязур апIурайи проектдиъ музей-библиотекайин айитI реставрация апIру цехра дивуз ккача – гъвандин, гакIвлин ядиграр, хилихъди дидикIнайи китабар рас апIуз, цIийи алауз ва хъасин дурар душваъ уьрхюз – гъюру насларихьна рукьбан бадали. Му музейиз илимдин ахтармишар гъахурайи касарихьанси, аьдати инсанарихьан гъюз, душваъ уч дапIнаий ихь ата-бабйири яратмиш гъапIу девлетлу культурайихъди таниш хьуз хьибди…
Гьадму улихьгандин гакIвлин накьишар кайи табтар ва танхар, сахсийин гъаб-гъажагъ айи, аьнтIикьа табасаран архитектурайин чешнйир вуйи хулариъ яшамиш гъахьи, кюгьне накьварин бикIбар гъяркъю насларикан ухьу аьхиримжи насил вухьа. Фици гъийин ихь наслихьна халкьдин мелзналан вуйи саб гъат эсерар (балладйир, тарихи мяълийир, милли эпос) гъурукьундаш (хъа дурар ухьуз айибдиин узу инанмиш вуза, фицики Дагъустандин имбу халкьариз ади, ухьуз думу эсерар адарди хьуб мумкин дар – ухьу дурар гъюрхюндархьа), гьаци вахтну гакIулра шакв, гъванра сакIал апIиди ва дидик дидикIнайи мялуматар ктIушвиди ва ихь закурин наслар гьамрарихьанра хьиди, эгер гъи ухьу дурарин гъаразнаъ дархьиш», – гъалаб кади гъапнийи Ханмирзайи.
Му программа-маршрут бегеьемди гьязур гъабхьиган, Ханмирзайиз думу проект республикайин туризмдин ва милли сяняаьтарин министерствойиз хътапIуз ккунду.
«Табасарандин гъала»
Ханмирзайик жара бажаранваларра ка. Мисалназ, дугъу утканди шиклар зигуру. Дупну ккундуки, кьанди чав чапдиан адабгъу «Табасарандин гъала» китабдик кайи вари иллюстрацйир мугъу чав гъизигну. «Табасарандин гъала» китабдиканра саб-кьюб гаф пуб лазим ву. Думу автори табасаран халкьдин эдеб-намуснан къайдйирин гъварчси кьаст дапIнайиб вуйи. Китабди лап рягьят чIалниинди табасаран халкьдин аьдатарикан, тарихдикан, эл-аьдалатнакан, халкьдин эдебнан ва яшайишдин кьиматлуваларикан дибикIна. Китаб бицIидариз кIури дюзмиш дапIнайиб вушра, гъи думу жигьил табасаранари лап аьхю аьшкьниинди масу гъадабгъура. Ханмирзайин планариъ табасаран чIалниинди, Р.Гьямзатовдин «Йиз Дагъустан» китабдиз ухшар вуйи, багъри Табасарандикан китаб бикIуз ният а.
Ниятар ужувлаз, сяаьт хайирназ удубчIврияв, Ханмирза!
