Гюльнара Мягьямедова
Дюн’яйиъ жюрбежюр уьлкйирин арайиъ мянфяаьтлу ва чиб-чпиз хайир кайи экономикайин ва финансарин аьлакьйир мюгькам апIбан ляхин артмиш шула. Му жигьатнаан Урусатдин Федерацияра кьяляхъ гъубзнадар. Дидира чан финансариз цIийи рякъяр агура. Исламдин аьлимари европайин жюрейиинди лихурайи банкарин ляхин шариаьтдин къайдйириз тялукь даруб гьисаб апIура. Гьаддиз ихь уьлкейин, ихь республикайин предпринимателарин ва инвесторарин фикир жалб апIурайиб исламдин банкинг ву. Думу месэлайин гьякьнаан Дагъустандиъра хайлин гафар-чIалар шула, амма думу гьял дапIну ккудубкIурадар.
Гьаму ва жара суаларин гьякьнаан чан фикрар ачухъ апIуб ккун апIури, учу ихь ватанагьли, Хив райондин Чювекк гъулан вакил, Аль-Азхар университетдин (Египет, Каир шагьур) исламдин ихтиярарин ва юриспруденцияйин факультетдиъ лихурайи юридический илмарин доктор Раид Аьбдурягьмановдихьна илтIикIунча. Думу ич редакцияйиз хялижв гъахьну ва саб хайлин ич суалариз дугъу жавабар тувну.
Раид Аьбдурягьманов Хив райондин Чювекк гъулаъ Гьюсейн ва Рейгьанат Аьбдурягьмановарин хизандиъ бабкан гъахьну. Балин адаш «Дагъустан» ГТРК-йин радиойин табасаран чIалнинди передачйир гъахру редакцияйиъ аьхюну редакторди лихурайивализ дилигну, хизан Мягьячгъалайиз кюч гъабхьнийи. Мягьячгъалайиъ мектеб ужудар аьгъювалар ади ккудубкIну, Раид Аьбдурягьманов ДГУ-йиъ экономикайин факультетдик урхуз кучIвру ва уьру дипломдиинди думу ккудубкIуру. Чан урхувал давам апIуз ният ади, бай дишлади аспирантурайик кучIвру, ва университетдиъ студентариз дарсар киври, мялимди ляхин апIуз хъюгъру. Айи образованиейин бинайиинди Раид Аьбдурягьманов МГУ-йин юридический факультетдик урхуз кучIвру. Мягьячгъалайиъ айи Москвайин ачухъ университетдин филиалиъ кьюд йисанна йирхьуб вазли лихурира гъахьну.
Ислам диндин аьгъювалариин машгъул гъахьиган, Раид Аьбдурягьманов хизанра хъади Египетдиз кюч гъахьну. Душваъ сифте аьраб чIал аьгъю апIру центриъ, хъа гьадрарин мектебдиъ, университетдиъ, аспирантурайиъ урхури гъахьну. Кандидатвалин диссертация гъюбхну, докторантурара ккудубкIну. Аьрабарин (Европайин жара уьлкйириъра) «илмарин кандидат» кIуру ччвур айиб дар. Египетдиъ гъурху ихь ватанагьли 2021-пи йисан «РФ-дин тажрубайиъди исламдин банкингдин ихтиярарин бина» темайиан илмарин доктор гъахьну. Думу Москвайиъ Внешэкономбанкдиъ (гьамус думу исламдин финансарин ляхнариз лигру гьюкуматдин корпорация ву) гъилихну.
2023-пи йисан сентябрин вазли исламдин банкингдихъди аьлакьйир уьрхру федеральный 417-пи къанун кьабул гъапIнийи. Гьадму къанун тартиб апIбан ляхниъ Раид Аьбдурягьмановра иштирак гъахьну. Думу гьацира Урусатдин Федерацияйин экспертарин советдиъ, Дагъустан Республикайин Правительствойин 16 касдикан ибарат вуйи рабочий дестейин дахилнаъ, Центральный банкдиъ кредитар тувру тешкилатарин ляхнин стандартариз лигру комитетдиъра лихура. Думу комитетдиъ гьар региондиан кьюр вакилтIан адар. Аьраб чIалниинди 20-тIан артухъ китабар дидикIна, Аьраб уьлкйирин варихалкьарин юристарин ассоциацияйин дахилнаъ а, гьюкуматдин комитетариъ, ахтармишар гъахру органариъ, гьацира «Стройтрансгаз» АО-йин директорарин советдин председателин теклифчиди лихура.
– Раид Гьюсейнович, уву илмарин доктор хьувалихъди кIваантIан тебрик апIурача. Табасаран халкьдин вакиларин арайиъ сарсан аьлим артухъ гъахьну. Думу ухьуз аьхю хъуркьувал ву. Египетдиъ урхури, лихури швнуд йис гъабхьнияв?
– Узу Египетдиз душну гьамус 17 йис вуйиз, гьадму вахтнакан Урусатдиз дяргъюри 15 йис гъабхьнийиз. Урхбиин машгъул духьну, ватандиз гъюз мюгьлет адарди гъабхьунзуз.
Илмарин доктор хьпан кьяляхъ Госдумайин финансарин комитетдин председатель Анатолий Аксаковди Москвайиъ Внешэкономбанкдиз ляхниз теклиф гъапIнийи. Дугъахъди Санкт-Петербургдиъ шлу экономикайин форумариъ, Казандиъ гъахьи серенжемариъ иштирак шули гъахьунза.
Дагъустан Республикайин Правительствойин делегация Омандиз гъябгъруган, Центральный банкди гьадму делегацияйин дахилназ узура гъадагъну. Йиз улихь Омандин Центральный банкдин ва исламдин банкарин вакиларихъди гюрюшмиш шули, дурари Урусатдиъ фициб ляхин гъабхбанди вуш аьгъю апIбан месэла дивнийи.
– Урусатдин вари банкар процентар гъадагъури ляхин апIурайидар ву. Исламдин банкдин ляхин дурарихьан тафавутлуди албагнайиб ву. Ухьухь исламдин банкингдин гележег фициб вуш аьгъю апIуз шулин? Дурари фициб жюрейиинди гъазанж гъадабгъиди?
– Ухьухь Дагъустандиъ Центральный банкдин сиягьнаъ бицIи предпринимателвал финансарихъди тямин апIбан фондназтIан лицензия адайи (гьамус дидиз Правительствойин багахь предпринимательствойин ва инвестицйирин уртахъ партнервалин финансарин фонд кIура); думу гьелелиг гъира ляхник кипнадар. Дагъустандиъ документариинди саб тешкилатдикьан исламдин банкингдин къайдайиинди ляхин апIурадар, фицики банкарин ляхин апIуз дурариз лицензия (ихтияр) адар.
Республикайиъ «Ля-риба», «Аманат», «Масраф», «Рейгьан» тешкилатари ва хайлин аьхю туканари исламдин рассрочкайиинди (банкдихьан гъибису пул тялукь вахт илдипну кьялхъ тувувал) ляхин апIура. Исламдин банкинг думу исламдин рассрочка дар. Ухьухь рассрочка исламдин банкингси гьисаб апIура. Думу тешкилатари (дурар банкар дар) мутму гъадабгъура ва чпиз пул алди масу тувра, муштарийихьан дишлади вари пул бисурадар, дугъаз бурж ктипуз вахт улупура.
Исламдин банк думу аьдати банк ву, жара банкари гъахурайи операцйирихъди сабси, мутму масура тувра. Исламдин банкди аьхю тешкилатар пулихъди тямин апIуру. Мисалназ, аьхю заводиз сабсан дарамат дивуз пул тувру. Ухьухь айи финансарин бицIи тешкилатариз аьхю дараматар пулихъди тямин апIуз финансар адар.
Гъи Дагъустан, Чечен Республика, Башкортостан ва Татарстан исламдин банкингдин шартIар уьмриз кечирмиш апIбан бадали улихь гьитнайи регионар ву. Гьамусяаьт ихь республикайиъ Сбербанкди ва Ак Барс банкди ислам банкингдин къайдайиинди лихру са-саб филиал ачмиш дапIна, Т-Банкдира филиал ачмиш апIбакан улхура. Гьеле республикайиъ исламдин банкингдин ляхин яркьуди ккатIабццнадаршра, гележегдиъ дидкан агьалйириз хайир шул кIури, умуд кивурхьа.
Исламдин банкди инвестицйир тувру, ясана увухъди уртахъди пай кивру. Мисалназ, заводдиз аьлава корпус тикмиш апIуз ккунду. Заводдин кIулиъ айидар исламдин банкдиз илтIикIуру, пулин дакьатар ккун апIуру. Исламдин банкди 20-дилан зиина жюрбежюр теклифар арайиз адагъуру. Мисалназ, банкди пул тувра, хъа дарамат тикмиш дапIну гъазанж гъадабгъуз хъюгъиган, гъазанж банкдихъди (вахт ккимиди дапIнайи йикьрариз асас вуди) пай апIуб ккун апIуру.
– Мисал вуди гъадабгъурхьа, жигьил касдиз хусуси ляхин ачмиш апIуз, ясана яшамиш шлу хал гъадабгъуз пул лазимди а. Дугъхьан исламдин банкдиз илтIикIуз шулин?
– Къайд апIураза, исламдин банкди пул хилиз туврадар. Мисал вуди гъадабгъурхьа, увуз лимонад гьясил апIру, ясана ликариин алахьрудар дирхру цех ачмиш апIуз ккунди авуз. Банкди увуз айи проектар ахтармиш апIуру, гьаму цирклиъ яв лихбан тажруба аш, аьгъю апIуру. Эгер вари банкдиз кьабул вуйиси вуш, дурари цех ачмиш апIбак пул кивра, цех либхуз хъюбгъра, уву лихурава, хъа гъазанж пул тувурихъди пай апIурува. Эгер ккебгъу ляхнин натижайиъ зарарнаъ ахъиш, зарарра иштиракчйирин арайиъ сабси пай апIуру.
Хал гъадабгъбакан улхуруш, уву улупу хал банкди чаз гъадабгъуру. Эгер дидин кьимат саб миллион манат вуш, банкди увуз думу хал миллионна кьюдварждиз, миллионна хьудварждиз масу тувди. Хъа хулан документар бурж ктипбан кьяляхътIан увухьна тувдар. Эгер уву банкдин бурж кидидипди, яв жара месэлйир арайиз гъафиш, исламдин банкдин къайдйириинди, йикьрариз асас вуди, саб вазлилан гьадму хал масура тувуз шулвухьан.
– Дагъустандиъ аьхю гъахьи касдиз Египетдиъ яшамиш хьуз гъулайди вуйин?
– Узу зиихъ гъапиганси, Дагъустандиан удучIвну душну гьамус 17 йис вуйиз. Узу Египетдиъ яшамиш шули, вердиш духьназа. Амма багъри йишварихьан ярхлади яшамиш шулайи вахтна ватандихьна вуйи ккунивал артухъ шулу. Египетдиъ 15 хизанкьан табасаранар яшаиш шула, варидариз аьхю хизанар а. Кми-кмиди гюрюшмиш шули, Ватандиъ айи хабрарикан улхури, сатIиди вахт адапIури шулча.
Узуз 6 велед азуз (3 бай ва 3 риш). Дурар Египетдиъ бабкан гъахьидар вуйиз, бицIидариз гьадушваъ рягьятди шулу. Баяр вари гьяфизар духьна. Аьхюну балин 14 йис ву. Гьаму йисан дугъу Египетдиъ мектебарин арайиъ Кьур’ан урхбаан сабпи йишв гъадабгъну. Кьюд йис улихьна бицIидар урус чIал аьгъю апIбан бадали, гьамина гъахунза, мялимарра дидисну, мектебдиз гьаунза. Дурариз аьраб, инглис, урус чIал аьгъя, бабуна абайи табасаран чIалнан хайлин гафар улупна. Гьамусяаьт бицIидар Египетдиъ а, Мягьячгъалайин мектебдиъ манзилнаъди урхура. Дурари Урусатдиъ образование гъадабгъну ккундузуз.
Узу Саудияйин Аравияйиъ, Мароккойиъ, Алжириъ, Мавританияйиъ хайлин уьлкйириъ гъахьунза. Хъа варитIан уткануб ихь Дагъустан, Табасаран ву.
– Раид Гьюсейнович, гьаму яв ляхнин читин графикдиъ ихь багъри газатдин редакцияйиз гъюз вахт гъабгу увуз аьхю чухсагъул, яв ляхниъ увуз хъана заан хъуркьувалар ишривуз.
