Гюльнара Мягьямедова
Сефихан Минатуллаевич Савзиханов 1941-пи йисан 4-пи феврали Хив райондин Зилдикк гъулаъ Ватандин Аьхю дявдин иштиракчи Минатуллагь Савзихановдин хизандиъ бабкан гъахьну. Гьаму йисан 85 йис тамам дубхьнайи, чан уьмур варжариинди баяр-шубариз математикайин дарсар киври, тербия туври адапIу, мялимвалин 50 йисандин тажруба айи кас Мялимарин пишекарвалин машквран йигъан кIваин дарапIди гъитуз шулдар. Гъи учуз ДАССР-ин мектебарин лайикьлу мялим Сефихан Савзихановдин байвахтнакан, уьмрин рякъкан ктибтуз ккундучуз.
«Узу Зилдккарин 7 йисандин мектебдин сабпи классдиз гъягъруган, йиз 5 йистIан дайиз. Узуз 1932-пи ва 1937-пи йисари бабкан гъахьи кьюр аьхю чвйир айзуз. Дурари узуз урхузра, бикIузра, ктухузра улупнайзуз. Гьаддиз абйир-бабари узу мектебдиз ухди гьаъну. Думуган мектебдиъ ккергъбан классариз дарсар киврайидар 7-пи классдин образование айидар вуйи, хъа 5 – 7-пи классариъ педучилище ккудубкIу мялимари ляхин апIурайи. Ккергъбан классариъ дарсар бабан чIалниинди гъахуйи, урус чIалнан дарс предметси кивуйи. Хьубпи классдихъан башламиш дапIну, вари дарсар, бабан чIал ктарди, урус чIалниинди гъахуйи. Гьаддиз учуз урус чIал аьгъдрувализ дилигну, мялимари бязи абзацариккан цIар ккадатуб ва думу абзацар кIваъланди дургъуб тIалаб апIуйи. Гьамци дарс кIваълан апIури шуйча.
Учу 6-пи классдиъ урхурайи вахтна, учуз дарсар кивуз кьюд йисандин институт ккудубкIу (думу вахтна ихь уьлкейиъ гьацдар кьюд йисандин институтар айи) Кули райондин ЦIовкра гъул’ан вуйи лакжви Даниял Дибиров гъафнийи. Дугъу учуз тарихдин, ботаникайин дарсар, СССР-ин Конституция кивуйи. Мялимди ич гъулаз чан чира хъади дуфнайи. Дугъура йиз классдиъ урхурайи. Классдиъ айидари кIваълан дапIну дарс ктибтуйча. Йиз вари дарсариан кьиматар хьубар вуйиз, хъа думу шуран табелиъ сабкьан хьуб адайи. Лак шуру учуси кIваълан дапIну ктибтури шулдайи, дугъу дарс чан гафариинди ктибтуйи. Мялимдин кюмекниинди узура, дарс кIваълан дарапIди, жвув гъавриъ ахъганси, йиз гафариинди ктибтуз гъудубгънийза. Гьаддиз, дугъан гьюрмат гьархрадариз», – ктибтура Сефихан Савзихановди.
1953-пи йисан Зилдикк гъулан мектебдиъ 7-пи класс ккудубкIбан кьяляхъ Сефиханди КьанцIил гъулан кьялан мектебдиъ урхуб давам гъапIнийи. Зилдккан КьанцIилна 10 километр манзил а. Думу гъулан мектебдиз Хив райондианси, СтIал Сулеймандин райондианра баяр-шубар урхуз гъюри гъахьну. Вахтар читиндар вуйи. Думугандин баяри ктибтури шулу: кьюрдун вахтари 40-50 сантиметр ягълишин йиф, чвну ва хьадукра мархьар ургъуйи, хъа ликариин алахьрудар шаламар вуйи, манишин адру хулариъ яшамиш шуйи. Итни йигъан гвачIнинган 6 йигъаз уьлра кьял’инди рякъюъ учIвуйи ва султ йигъан хулаз кьяляхъ гъюйи. Йирхьуд йигъандин арайиъ уьл ктубтIузкьан даршули, лап ижми шуйи.
«КьанцIил кьялан образование тувру мектеб вушра, бязи дарсар кивру пишекрар адайи. 8-пи-9-пи классариъ математикайин ва физикайин мялим адайи. Думу дарсар географияйин мялимди кивуйи. 1955-пи йисан мектебдиз заан образование айи математикайин мялим гъафнийи. Дугъу учуз физикара кивуз хъюгънийи.
1956-пи йисан узу мектеб ккудубкIну, ДГУ-йин (думуган ДГПИ вуйи) математикайин факультетдиз документар тувнийза. Вузди очно урхуз 17 йислан 35 йис’ина яшар духьнайи баяр-шубар кьабул апIуру кIури, мялумат туврайи. Хъа йиз 16 йискьан дубхьнадайиз. Приемный комиссияйиъ айи шуру узуз имтигьнарин кагъаз тувуз даршлуваликан, документар кьабул апIруган чпи йиз яшариз фикир тутрувуваликан гъапнийи. Думуган узу приемный комиссияйин жавабдар секретарихьна илтIикIнийза. Дугъу узуз математикайин юкьуб темайиан месэлйир тувнийи. Узу дугъан суалариз жавабар тувну, месэлйирра дишлади гьял гъапIнийза. Жара чара адру жавабдар секретари узуз имтигьнарин кагъаз тувнийи.
1956-пи йисан математикайин факультетдик урхуз кучIврудари химияйианра имтигьян тувуйи. Мектебдиъ урхурайиган учу химияйин китабдиъ айи месэлйирилан савайи, мялимдин задачникдиъ айи читин месэлйирра гьял апIури шуйча.
Химияйин имтигьян тувуз учIвну, билет гъадабгъган, сану мялимди (имтигьян кьабул апIурайидар кьюр дишагьли вуйи) узкан, кьасуйихъ дусну гьязур хьуб ккун гъапIнийи. Узуз гьязур даршиди имтигьян тувуз ккуниваликан гъапнийза. «Уву билетдик кайи суалкьан дурхнадарва, хъа билетдиъ задачара а», – гъапнийи мялимди. Думуган узу билетдиъ айи месэлайин жаваб гъапIнийиза. Мюгьтал гъахьи мялимари месэла доскайихь гьял апIуб ккун гъапIнийи. Узу сифте жаваб гъибикIнийза, хъа месэла гьял апIбан къайда хъайи-хъайиси доскайик улупнийза. Думуган имтигьян кьабул апIурайи мялимари узкан химияйин факультетдик кучIвуб ккун апIуз хъюгънийи. Химияйин аьгъювалар туву йиз мялимдиз чухсагъул дупну, химияси узуз математикара ужуди аьгъюваликан ва математикайин факультетдик кучIвуз кьаст айиваликан гъапнийза.
Математикайин факультетдиз 50 студент кьабул апIру йишв’ина 250 абитуриентди документар тувнайи. Сабпи имтигьян математикайиан вуйи. Месэлйир читиндар тувнайи. Билетдиъ айи месэлйир гъяркъиган, гизафдар имтигьяндиан удучIну гъушнийи. Гьадму имтигьяндиъ геометрияйин саб месэлайиин фикир апIури, 20 дакьикьа гъабхьнийиз. БикIбан имтигьяндин кьяляхъ мелзналан жавабар тувру имтигьян гъабхьнийи. Дина учу улихьди туву бикIбан имтигьяндин натижйир кайи кагъзар духнайи. Узуз дивнайи кьимат 4 вуйи. Хъа думу кьиматназ узу рази дайза. Имтигьян кьабул апIурайири, узу месэла гьял апIбан къайда хъайи-хъайиси дибрикIбаз дилигну, «юкьуб» дивнайиваликан гъапнийи. Гьамци 16 йисаъ ади узу студент гъахьнийза. Математикайин факультетдиз кьабул гъапIу 50 студентдикан 38 касди университет ккудубкIнийи.
Дарсар ужуди урхрудариз 200 манат (1961-пи пул дигиш апIбан кьяляхъ 20 манат) стипендия тувуйи. Гъулариан, жара йишвариан дуфнайидариз общежитиера тувуйи. Варибдин кьяняаьт апIбакк ккубкьуйи. Хул’ан хътапIру кюмек лап цIиб вуйи. Гъулариъ колхоздиъ гъилихдариз зегьметнан йигъар тувуйи, хъа йисан аьхириъ гьадму йигъариз дилигну дяхин тувуйи. Эгер зегьмет гъизигу сад йигъхъан 1 кило дяхин тувруш, колхоз ужуб вуди гьисаб шуйи. Ужудар колхозариъра нежбрарихьан 200-250 кило дяхинтIан артухъ гъазанмиш апIуз шулдайи. Гизаф студентар, гъазанмиш апIбан бадали, вагъунар ичIи апIуз гъягъюри шуйи. 1957-1958-пи йисари комсомолин путевкайиинди целинайиз лихуз гъушнийза. Дина учу гъагъ зигру вагъунариъди гъахуйи, хъа кьяляхъ гъюрудар – пассажирар гъахру вагъунариъди. Учу Казахский ССР-ин Кустанай областдиъ лихури гъахьнийча. Студентар аьхю разивалиинди целинайиз гъягъюйи, фицики душваъ гъазанмиш апIуз мумкинвал айи. Хьадан вазарин стипендияра, думу пулра кивну, студентари чпиз алабхьру палат ва хайлин жара алатар гъадагъуйи. 1958-пи йисхъанмина хьадну учу консервйир гьясил апIру заводариъ, тикилишчивалин дараматариин лихури шуйча» – кIваин апIура чан студентвалин йисар Сефихан Савзихановди.
1961-пи йисан урхуб ккудубкIу жигьил мялим республикайин мярифатнан министерствойин направлениейиинди Зилдикк гъулан 7 йисандин мектебдиз математикайин мялимди гьаънийи. Гьадму йисан ноябрин вазли думу Хив райондин комсомолин сарпи секретарди ктагъну. Вушра дугъу чан юкIв али пише дипундар. Сефихан Савзиханов Заза гъулан мектебдин директорди, Мажвгларин кьялан мектебдин завучди, Зилдккарин 8-йисандин мектебдиъ математикайин дарсар кивру мялимди гизаф йисари гъилихну. Дугъу дарсар киву баяр-шубари райондин олимпиадйириъ сабпи йишвар гъадагъури гъахьну, кьюб ражари Шабудин Аьлиевди, Зиядин Гьяжимягьямедовди республикайин математикайин олимпиадйириъ сабпи йишвар гъадагънийи.
1981-пи йисан Сефихан Савзиханов Мягьячгъалайиз кюч гъахьну. Думу ДИУУ-йиъ (Дагъустандин мялимарин пишекарвалин дережа за апIбан институт) математикайин кабинетдин методистди гъилихну, 1982-пи йисхъан 2011-пи йисазкьан Дагъустандин механический техникумдиъ математикайин мялимди лихури гъахьну.
Зегьметнан баркаллу рякъ ккадапIу мялим гьюкуматди лишанлу дарапIди гъитундар. Дугъаз 1958-пи йисан туву «Целинайин жилар хъаъбаз» медаль а, 1976-пи йисан «ДАССР-ин мектебарин лайикьлу мялим» ччвур тувна, Дагъустан Ресапубликайин Государствойин Советдин Гьюрматнан грамота, «Урусатдин кьялан пишекарвалин образованиейин гьюрматлу гъуллугъчи» мухрик кибтIру значок ва хайлин жара наградйир а.
Гьюрматлу Сефихан Минатуллаевич! Газатдин редакцияйин коллективдин, веледарин ва худларин терефнаан яв пишекарвалин машквар мубарак ибшри. Гъит, аьгъювалари ацIнайи, пишейиин машгъул вуйи увусдар мялимар артухъ ишри. Гележегдиъра яв уьмур акуб ибшри.
Шикил «чIиви» апIбан бадали, ArSilica приложение телефондиз скачать дапIну, камера шиклиин алапIай.
