Умганат Сулейманова
Мялимдин ляхин, иллагьки ккергъбан классариъ лихурайирин, лап гъагъиб ву, фицики гьарсар бицIирихъди кIул’индира ляхин дапIну, дугъаз тербияра тувну ккунду. Ккергъбан классарин мялимди юкьуд йисан гъизигу зегьметнан натижа бицIидар аьхю классариз удучIвиган ашкар шулу.
Дагъ. Огни шагьрин 5-пи нумрайин мектебдиъ ккергъбан 2-пи классдиъ дарсар киврайи Каният Шиховайихь (шиклиъ) гъурху бицIидарин терефназ заан классариъ аьрзйир гьелелиг гъахьундар. Дугъан классдиъ гьаммишан сумучIуртIан артухъра урхурайидар шулу. Дидланра савайи, Каниятди, аьлава вуди жара мектебариъ урхбаъ зяйиф бицIидариз, кьяляхъ гъузнайидариз кюмек тувру. Дугъан ляхниин гьам мектебдин кIулиъ айидар, гьам абйир-бабар гизаф разиди ву.
– Каният Мягьямедкеримовна, мялимвал уву ктабгъу пише вунив, дарш шлин-вуш насигьятниинди?
– Узу Хив райондин ГъуштIил гъулаъ аьхю хизандиъ бабкан гъахьунза. Сабпи классдиз ГъуштIил кьялан мектебдиз гъушунза. Йиз сарпи мялим Жалилов Селим Жалилович вуйиз, дугъу йиз уьмриъ аьхю йишв гъибисну. Гьадмукьан марцци ляхин кайи кас вуйики думу! Узуз дугъу фициб къайдайиинди дарс кивнуш, кIваин апIури, гъи узура дугъан тажрубайиинди мялимвалин ляхин давам апIураза. Сабсан дюшюш кIваинди имийиз – узу Буйнакскдиъ педагогвалин училищейиъ 2-пи курснаъ урхурайиган бицIидарин багъ-мектебдиъ киву йиз сарпи дарс. Дарс ккудубкIиган, гьаму классдиъ урхурайи сар бали, йиз багахьна дуфну, «уву хъана учухьна гъюрдарва, мялим? – гьерхнийи. – Гьадмукьан ужиди яв дарснан гъавриъ ахъунчу». Гьадмуган йиз мялимвалин сяняаьт гизаф хуш гъабхьнийиз.
Дюзди кIуруш, бицIи вахтнахъанмина духтир хьуз фикриъ айиз. Мектебдиъ дарсарра ужуди урхрур вуйза. Иллагьки математика ужуйи аьгъяйзуз. Хъа заан классариз удучIвхъан, гъабхьиш, духтир курсариз гъягъюз, дархьиш математикайин факультетдик кучIвуз кIваъ айиз. Йиз аьхюну чве Рамазан математик ву. Думу Гъяякент райондиъ Дружба гъулан мектебдиъ мялимди лихура. Узу кIваантIан гьязур шулайивал рябкъюри, дугъу гъапнийи: «Увуз, Каният, ккергъбан классарин мялим гъахьиш чIяаьн, дишагьлийиз думу варитIан хуш ляхин ву. Математикайин мялимвал – думу яв ляхин дар». Аьхюну чвуччву гъапиганси, 1984-пи йисан 8-пи класс ккудубкIну, Буйнакскдиъ ккергъбан классарин педагогвалин училищейик урхуз кучIвза. Думура ужудар кьиматариинди ккудубкIну, 1987-пи йисан теклифниинди мялимвалин зегьметнан тажруба Ургъарин кьялан мектебдиъ ккебгъунза. Хъа душваъ лихури имиди, заан образование гъадабгъурза кIури, заочно къайдайиинди Мягьячгъалайиъ Дагъустандин гьюкуматдин педагогвалин институтдиъ ккергъбан классарин факультетдик урхуз кучIвунза. Думура 1992-пи йисан ккудубкIунза. Ургъа мектебдиъ сад-кьюд йисан дилихну, Гъяякент райондиъ Дружба гъулан мектебдиъ лихуз хъюгъюнза. Гьадлин 1991-пи йисан, кьисмат духьну, Дагъ. Огни шагьриз швушвди гъушунза. 1994-пи йисхъанмина Дагъ. Огни шагьриъ 5-пи нумрайин мектебдиъ ккергъбан классарин мялимди лихураза.
– Ккергъбан классариъ мялимди лихувал, ухьуз мялум вуйиганси, лап жавабдар ляхин ву. БицIир бицIидарин багъдиан гъюра кIури, думу увуз фициб къайдайиинди гьязур дапIну айир вуш, аьгъдарвуз. Ва вари вуйи ляхин мялимдиин алабхъура. Му ляхнин гьякьнаан фу пуз шулу?
– Дюз кIурава, учухьна гъюрайи бицIидар, бицIидарин багъариъ тербиячйири гьязур дапIнайидар ву. Асас месела гьадму вуки, бицIидар жюрбежюр багъариъ гъахьидар ву, ва тербиячйири гьарури бицIидар чаз аьгъю къайдайиинди гьязур апIура. Хъа дурар мектебдин къайдайихъна хайиз хайлин вахт гъябгъюру. Учу бицIидарин багъариъ айи тербиячи мялимарихъди гьаммишан аьлакьайиъ ача, бицIидариз фу улупну ккундуш, дурариз кIурача. Узухьна, мисалназ, жюрбежюр бицIидар гъюру, ва саспиган гьарсарихъди кIул’инди ляхин апIуб алабхъуриз. СумучIуртIан зиина бицIидар айиз классдиъ, варидариз фикир тувну, дурариз бикIузра, урхузра улупну ккунду, дурарин швнуб-саб предметдин тетрадар ахтармиш дапIну ккунду. Гьамци лихури, цци 36 йис шулайиз. Гьаму йиз ляхнихьна вуйи ккунивали лихуз гъитразуз, дарш лап читинди алабхъуйи.
– Гъи урусатдин образованиейин гъурулушдиъ аьхю дигиш’валар духьна. Уву совет девриъра, цIийи девриъра образованиейин цирклиъ гъилихунва. Фунуган рягьятди вуйи?
– Гьелбетда, ихь совет деврин вахтна. Думугандин китабариъ хъайи-хъайибси гьарсаб мяна-метлеб улупнайи. Хъа гъи вари китабарин мянара дигиш дапIна. Учузра гьаммишан республикайин образованиейинна илимдин министерствойиан хайлин табшуругъар гъюру, ва дурар чарасуз тамам дапIну ккунду. Кагъзарихъди вуйи ляхин гъабхувал гизаф дубхьна. Дарсназ, бицIидариз ва жвуван хизандиз фикир тувуз вахт гъубзурдар. Мектебариъ гьял дапIну ккуни месэлйир гъи гизаф а. Дурар гьял апIбан бадали сабпи нубатнаъ мектебдин ва хизандин сигъ аьлакьа ади ккунду. Мектебна хизан сабхилди лихуз хъюгъиган, тербияйинна урхувалин ляхин улихь гъябгъюру. Имбу месэлйир хьади образованиейин тялукь идарйириз илтIикIуз шулу.
Хъа ктухуруш, гъи мектебдиъ гьял дапIну ккуни месэлйир гизаф а. Хилар хъержвну, марцци кьастар ади лихидихьа, гьадмуган дурар, вари дарш сакьюдаркьан, гьял апIуз хьиди.
– Чухсагъул сюгьбатназ, Каният Мягьямедкеримовна. Айи ниятар кIулиз удучIврияв.
