Зубайдат Шябанова
Гьар йисан 21-пи феврали Варихалкьарин бабан чIаларин йигъ къайд апIура. Му йигъаз тялукь вуди, мектебариъ милли чIаларин мялимари урхурайидарихъди мектебдин бинайиин жюрбежюр серенжемар ва ачухъ дарсар тешкил апIури шулу. Гьяйифки, гъи бабан чIалар зяиф шулайиб саризра жиниб дар. Му аьгьвалатнаъ бабан чIалар киврайи мялимари фици ляхин апIураш, гъи мектебариъ табасаран чIалнан ва литературайин китабар гьуркIну аш, урхурайидарин бабан чIалнахьна вуйи янашмиш’вал фициб вуш, ахтармиш гъапIунза. ВуйиштIан, бабан чIалар киврайи мялимариз мектебариъ лихуз лап гъагъиди ву.
«Сабуну гьяфтайи табасаран чIал, тмуну гьяфтайи табасаран литература кивраза. Литературайин китабарра адар. Масу гъадагъай гъапиган, абйир-бабариз гъадагъуз ккундар. «Швнуб китаб гъадагъуча? – кIуру. Дурарин гъавриъ ахъуз шулу. Мектебдиз сабишв’инди 2-3 бицIир гъягъюрайи хизанар а. Варидариз китабар масу гъадагъуз удукьудар.
– Узуз ебхьури, швнур-сар бабу: «Табасаран чIал гьаз ву? Гъушу йишваъ думу гьерхрайир адарки», – гъапнийи. Гьацдар гафар ерхьруган, бицIидари дарсарра урхудар. Узу мектебдиъ лихуз хъюгъю вахтари, урхурайидари аьхю аьшкьниинди дарс дубгъуйи, хулан ляхин тамам апIуйи, шиърар кIваълан апIуйи. Гьамус дурар узу ктибтрубдихъ хъпехъуру, гъавриъра ахъру, амма саб гьяфтайилан, кьюб гьяфтайилан хъа дарсназ гъюруган, дурариз вари кIваълан гьархра. Хулаъ дарс текрар апIударш, хулан ляхин тамам апIударш, хулаъ бабан чIал’инди гафар апIударш, кьюб гьяфтайик саб дарс кивра кIури, чIал дубгъуз шлуб дар. Мектебдиъ сяътар кам апIбахъди аьлакьалу вуди, табасаран литературайин классикарин яратмишар ахтармиш апIуз, я чIалнаан сад йисаз тувнайи программа тамам апIуз шуладарчухьан.
Сабсана дарпиди гъибтуз шулдарзухьан: гьар йисан бабан чIалариан райондиъ ва республикайиъ конкурсар, олимпиадйир гъахуру, дина бабан чIал киврайи мялимари чпихь урхурайидар хъади гъюру. Улихьна йисари баяр-шубариз дарснаъ, райондиз конкурсдиз шиърар урхуз душну ккунду гъапиган, вари бицIидари чпи хъади гъягъюб ккун апIури, хилар за апIури, саб шиърин ерина аьхю эсерар кIваълан апIури гъахьну. Гьамусдин бицIидариз я шиърар дургъуз, я конкурсариъ иштирак хьуз ккундар. Конкурсарикан гъапиган, бабарра кьяниди лигуру: «Йиз бицIиртIан адарин конкурсдиз хъади гъягъюз?»
Сяътар цIиб апIувалихъди чIалра мектебдиан дубгра. Ихь гьюкмин кIулиъ айидари, образованиейин министерствойин вакилари, абйир-бабари милли чIалназ гьюрмат апIударш, бицIидари затра апIидар. Мициб аьгьвалатнаъ лихуз, сар узуз ваъ, хъа вари табасаран чIал киврайи мялимариз гъагъиди ву, – гъапну ич сюгьбатнаъ Табасаран райондин ТинитI гъулан мектебдиъ табасаран чIал ва литература киврайи Индира Мирзабеговайи.
Му гафар дюзидар вуш аьгъю апIури, узу Дагъустандин милли чIаларин мялимарин жямяаьтлугъ ассоциацияйин табасаран отделениейин кIулиъ айи Фейзулла Муртузялиевдихьна илтIикI-нийза. Думу учвра Дагъни гъулан мектебдиъ табасаран чIал ва литература киврайи мялим ву.
Фейзулла Муртузялиевдин гафариинди, гъи табасаран чIалнан дарсар баяр-шубариз читин дарсарикан духьна. Дюзди гъапиш, дурариз бабан чIалнахьна иштагьра амдар. Эгер, гьаму улихьнаси, гьамусра гьяфтайиъ 4-5 сяаьт улупну айиш, дарсарихьна аьшкь шуйи. Хъа гъи саб гьяфтайиъ бабан чIалнан дарсназ жара апIурайиб 0,5 сяаьт ву.
«Бабан чIалнан мялимарин улихь дийигънайи месэлйирикан улхуруш, дурар ФГОС-дихъди аьлакьалу ву. Федералин государствойин стандартдиъ кьюб сяаьтназ вуйи программйир тувна, хъа мектебари цци саб сяаьттIан жара дапIнадар. Узу гьяфтайиъ саб сяаьтназ тартиб дапIнайи дарсарин хусуси программйир дурарихьнара туври шулза.
Мялимар мектебариъ гьуркIра, амма сяътар адар. Мисалназ 5-9-пи классариз саб гьяфтайиз жара дапIнайиб вари 9 сяаьт ву – яна, гьацI ставка. Гьар цIийи ФГОС удубчIвубси, бабан чIалнан сяътар кам шулу. Мектебариъ саб гьяфтайиъ бабан чIал киврача, хъа гъюру гьяфтайиъ – литература. Йислан-йисаз чIаларин сяътар кам шула, икибаштIан, мялимарин чIал кивбан дарсарихьна вуйи аьшкьра гъубзрадар. Бабан чIал киври гьацI ставкайиъ фу маважиб гъадабгъиди? Ляхин бегьемди адруган, мялимдин ляхнихьна вуйи аьшкьра, гьевесра дубгра. Образование адру технический гъуллугъчийин ва заан образование айи мялимдин маважиб сабсиб дубхьна. ФГОС-диъ региональный милли компонент кIуруб а. Душваъ Дагъустандин тарих, Дагъустандин культура ва аьдатар кIуру дарсар айи. Гьамус дурар амдар. Дагъустандин географияйиз улупнайи сяътар, гьацI сяаьттIан амдарди, хътатIну. Табасаран чIалназ ва литературайиз тувнайи дарсар кам дапIна. Улихьна йисари ккебгъбан классариз кьюб сяаьт чIалназ, кьюб литературайиз айи. Гьамус дурарра, са-сабтIан амдарди, кам гъапIну. Сабпи классдиз гьяфтайиъ тувнайиб саб сяаьттIан дарувализ лигну, баяр-шубариз йисандин арайиъ алфавитдин гьярфаркьан улупуз хъуркьрадарчу. Сяътар гьуркIрадар. 4-пи классдиз жара дапIнайи саб сяаьтна гьацI чIал, гьацI литература кивуз мажбур шулача.
Гьаму месэла вари миллетарин мектебариъ арайиз дуфна. Амма удучIвну улхрур ва му месэлайикан кIурур адар. Рябкъру гьялариан, чIалар саризра лазимди адар», – къайд гъапIнийи ич сюгьбатнаъ Фейзулла Муртузялиевди.
Узуз му макьала «чIалар саризра лазимди адар» кIуру гафариинди ккудубкIуз ккундайзуз, амма жараси шуладарзухьан. Му кьюр мялимдилан гъайри, Хив ва Табасаран районарин, Дагъустандин Огни шагьрин мектебариъ табасаран чIал киврайи жара мялимарихъдира гафар гъапIнийза. Йиз вари сюгьбатчйирин гьарсаб гафнаъ дурарин юкIв бабан чIалнахъан убгурайивал гьисс шуйи. Амма дурариз му месэла гьял апIру я инсан, я рякъ, я кьувват бихъурадар. Гьаддихъди сабси хизандиъра жвуван чIалназ гьюрмат амдру абйир-бабари, веледар бабан чIалнахьан ярхла апIури, думу зяиф хьувализ артухъди кюмек тувра.
