Урусатдин халкьар
Зубайдат Шябанова
Газатдин «Урусатдин халкьар» рубрикайиккди туврайи нубатнан макьалайиъ учву, гьюрматлу газат урхурайидар, Урусатдин кафари халкьарин гьисабнаъ айи бурят миллетдин культурайихъди, аьдатарихъди, дуланажагъдихъди таниш апIуз ккундучуз.
Бурятар эхиритар, булагатар, хонгодорар, хоринар ва жара лап кюгьне бицIи миллетарикан арайиз дуфнайи халкь ву. Улихьдин бикIбари субут апIурайиганси, бурятар Байкал дагрин гъирагъарихъ яшамиш
шули гъахьну. Дурари Байкал жилин марцци йишвси гьисаб апIуйи. «Байкал завариъ айиб вари рякъру жилин улар ву», – кIура бурятарин агъалиъ.
Бурятар сабдихьанра гудручIру, лап кIубан халкь гьисаб апIура. Дурар Монголияйин паччагьлугъдихьанра мютIюгъ апIуз гъабхьундар. 1207-пи йисан Чингизхандин бай Джучи Сибирин «яркврарин миллетар» мютIюгъ апIуз гъафиган, бурятари чапхунчйириз ижми аьксивал улупну, ва натижайиъ монголар дурарихъди мясляаьт апIуз мажбур гъахьнийи. Аьлимари бурятарин культура ва дуланажагъ шубуб йишваз жара апIура: чюлин (гъулан мяишат, мал-къара), ярквран (хюрчабанвал) ва байкалин (балугъар дисувал).
XVII аьсриъ Сибирь урус казакари чпин хилиз бисуз хъюгъну. Гизаф халкьар дурари чпин терефназ илтIикIну, хъа бурятари, урсарихъди дипломатвалин аьлакьйириъ учIвну, чпин хайлин мулкар ва жилар гъюрхну ва Урусатдинна Китайин ва Монголияйин арайиъ асас арачйир гъахьну. Миди, бурятарин кьягьялваликанси, политика жигьатнаан мюгькам фикирлуваликанра кIура.
Дин ва шаманарин тажруба
Бурятарин шаманвал, гьаму жюрейин дин хъапIрайи жара халкьариндарихьди тевиган, аьдати дин дар. Душваъ улупнайи 99 малайикдина марцци рюгьяри гьарсабди чан вазифа кIули гъабхура. Дурарин диндиъ агъзурихьна шаманарин хусуси аьдатар а. Му халкьдиз шаман-дишагьлийирра («удаганар») ади гъахьну. Агъалариъ дупнайиганси, рюгьярихъди аьлакьайиъ учвуз шлу тIилисим иллагьки шамандишагьлийик кади шулу.
Ккагъуз даршлу авчйир
Эгер учву самураяр ва спартанлуйир варитIан дирбаш эскрар ву кIури гьисаб апIураш, учвуз бурятарин авчйирикан хабар адарчвуз.
XVII аьсриъ урус эскрари Москвайиз «бурятарин эскри 300 метр манзилнаан арсран кепкик чIимир кубкIру», кIуру хабрар гьаъри гъахьну. Думу хабрар дугъридар вуйи. Дявдин устадвал бурятарин диндин тажрубайихъди сигъ аьлакьайиъ ади гъабхьну. Важиблу женгарин улихь эскрари чпи цIихьди ва кумрахьди марцц апIру «харалга» кIуру аьдат кIули гъабхуйи. Му аьдатнан кюмекниинди чпи душмандин чIимрарихьан уьрхрувалихъ дурар хъугъуйи.
Дерккуйиан чIимрар йивру устадвал бурятари баяриз бицIидиганхъанмина улупури гъахьну. Бурятарин хизандиъ шубуд йис гъабхьи бицIи бализ пешкешди бицIи деркку багъиш апIуйи. 10 йис вуйи живан бурятди тIибхурайи жакьв чIимрихьди ипри гъахьну.
Урусатдин паччагьлугъдин армияйиъ бурятарин хусуси частар айи. Дурар устадвалиинди разведка гъабхру ва улупнайи лишник кубкIру эскрарси адлудар вуйи.
Хурагар ва медицина
Бурятар, дявдин дирбаш’валииндиси, милли хурагариинди ва медицинайин устадвалииндира тафавутлу шула. Мисалназ, бурятарин «сагаан эдеэн» (айран) варидариз кьабулди ву.
Холодильникар арайиз хайиз, думу миллетдиз йисариинди никкдин сурсатар чIур даршлуси уьрхру аьмлар агъяди гъабхьнийи.
1891-пи йисан Урусатдин паччагь НикIалай II Сибириз гъушу вахтна, дугъаз бурятарин «cаламат» кIуру аьдати милли хураг дадмиш апIуз тувру. Думу хураг хюйкан, марцци ччимдикан ва хахракан гьязур апIруб, аваршийиз ухшар айиб ву. Паччагьдиз думу гьадмукьан кьабул гъабхьнийики, дугъу хурагнан рецепт чан гъуллугъниин али кухняйин дафтриз гъадабгъуз гъитру.
Медицинайикан улхуруш, бурятарин миллетдин жярягьяриз дарман кайи 500-тIан артухъ укIарикан аьгъювалар айи. Дурари бицIи вахтнан арайиъ гъагъи зийнар, гъюргъю йишвар сагъ апIуйи. Урусатдин духтрари тасдикь гъапIганси, мумияйикан, дагълу укIарикан ва ушвхърин хюлкан гьязур гъапIу бурятарин «малаам эм» дармни инсандиз гъахьи зийнар европайин дармнаритIан кьюб ражари ухди сагъ апIуру. Думу дармнин рецепт жярягьди анжагъ чав гъядягъю сар жигьилизтIан улупури гъахьундайи.
Ирс ва культура
Бурятарин машгьур «Гэсэр» эпос вари дюн’яйиъ варитIан ярхи эпосдин эсер гьисаб дапIна. Диди китабдин 1300 маш бисура. Му эсер швнуд-сад йигъан дишагьлийири кIваъланди урхури гъахьну. Совет гьюкмин йисар ккергъган, бурятариз чпин республика гъабхьну. Дидин меркез Улан-Удэ ву. ЦIийи гьюкмари бурятарин мяишатар коллективизацияйиз гъадагъуз хъюгъну. Гьаци йисандин арайиъ саб йишвлан жара йишв’ина кюч шлу халкь саб йишв’ин гъузуз мажбур гъахьну. 1930-пи йисари бурятари чпин мяишатдиъ совет халкьари ишлетмиш апIурайи авадлугъар, мебель, палтар гъадагъуз хъюгъну. Улихьна вахтари жара миллетдин дишагьлийихъди хал-хизан ккебгъуб тянкьид апIру бурятар жара халкьарин шубарихъди мяишат ккебгъуз сатIиди хъюгъну.
Бурятарин ляхнихьан вари азад апIру ялгъуз саб машквара – Сагаалган. Думу улубкьу цIийи йисандин сабпи йигъ ву. Аьдат вуйиганси, думу машквар февраль вазли шулу. Сабпи ражари му машквар XIII аьсриъ Китайиъ къайд апIуз хъюгънийи. Гьадлин му аьдат Монголияйиз, хъасин Бурятияйиз гъафну. Машквар йигъан бурятари ушвар дисуру ва хулаъ марццишин апIуру. Хябяхъган никкдин сурсатарикан гьязур гъапIу хурагар хьади, милли палат алабхьну, машквар тебрик апIури, майил-мадатарихьна хяларди гъягъюру.
