Зубайдат Шябанова
Улихьна йигъари саб социалин сетдиъ йиз уларикк табасаран дишагьлийири гъубху, аьраб шейхдин шикил айи халачи ккабхьнийиз. Саб бицIи вахтналан гьадму дестейиъ ихь дишагьлийири аьдати чешнйирин халачйирра урхури, видеороликар ирчнийи. Гъи, халачачивалин сяняаьткарвал зяиф дубхьнайи девриъ, цех ачмиш дапIну, швнуд-садар дуркьар дивну деънайидар фуну гъулан дишагьлийир вуш аьгъю апIуз ккун гъабхьнийзуз. Табасаран райондин дишагьлийирин советдин регьбер Айханум Рашидовайи му месэла гьял апIуз узуз кюмек гъапIнийи.
ВуйиштIан, видеороликдик кайи халачйир Табасаран райондин Кюрягъ гъулаъ гъурхдар ву. Думу халачачйирин дестейиъ айи Аният Керимовайихъди сюгьбат гъубхнийза.
«Узу ТIюрягъ абайин хулаъ имидира, хъасин Кюрягъна швуваз гъахиганра халачи убхбиин машгъул вуза. Гьяйифки, халачйир урхуз аьшкь айидар гъюблан-гъюбаз цIиб шула. Гьамусяаьт Кюрягъ гъулан цехдиъ шубудар дуркьаригъ халачйир гъя. Дурар вари ихь ватанагьли Ариф Сулеймановдин заказар ву. Думу касди учу, 10 дишагьли, ляхнихъди тямин апIура. Улихьна йисариси дарди, аьхиримжи йисари урхурайи халачйир табии рангарикан гьязур гъапIу марцци хьайин мурсларин, 3 метр яркьушин, 4-5 метр ярхишин алидар, бязи вахтари хъана аьхюдар ву. Ихь аьдати чешнейин халачйирилан гъайри, инсанарин суратар айи ва жюрбежюр аьхю серенжемарихъди, машкврарихъди аьлакьалу гьядисйирикан кIурайи халачйиризра заказар ади шулу.
Аьдати накьишарин халачйиртIан инсандин сурат айи чешнейиан халачи убхуз гъагъиди ву. Мисалназ маш, кIулин кушар, сакъал убхруган, шубуб мурсул чиб чпик ктикьури, саб гуг жараб, тмунуб жараб китIри ккунду. Дициб халача убхуз вахтра гизаф гъябгъюру. Эгер 3 метр яркьушин, 3 ярхишин али халачи шубур касди убхуз 4-5 ваз гъябгъюруш, аьдати чешнейин гьадму квадрат халачи 2 вазли убхурча.
Халачи рибшурайир, мурслар саб-сабдихъди хъпалгурайир вая жара месэлйир гьял апIбаъ сабпи кюмекчи ич гъулан ва райондин машгьур халачачи, аьхю устад Саният Шябанова ву. Узу дугъахъди ва халачачи Фарзилат Шахсиновайихъди швнуб-саб халачи гъубхунза. Ич цехдиъ айи вари дишагьлийир марцци ляхин кайи, улихьна йисарихъанмина халачи убхбиин машгъул вуйи, гъулаъ, жямяаьтдин арайиъ ужуб гьюрмат айи лайикьлу устадар ву. Узу дурарихъан хайлин ляхнар гъудургъунза», – гъапнийи Аният Керимовайи.
Халачачийихъди вуйи сюгьбат ккудубкIубси, узу дагълу гъулариъ ихь сяняаьткарвал уьбхювалик баркаллу пай киврайи Ариф Сулеймановдиз зенг гъапIнийза.
Ич сюгьбат ярхиб ва мяналуб гъабхьнийи. Дугъу деврин халачачивалин учIру месэлйирикан, табасаран халачйир масу тувбаъ алахьурайи читинваларикан, гъи марцциди, заан ери айи халачи убхуз шлудар ихь халкьдин дишагьлийирин арайиъ лап цIибтIан имдруваликан ва хайлин жара месэлйирикан ктибтнийи.
«Ав, инсанарин суратар айи халачйиризра заказар шулу. Дюзди кIурза, портретартIан ихь аьдати чешне айи халачи варж ражари зиина ву. Ихь ужуб ери айи, марцци хилариинди арайиз гъабхи халачийиинди дамагъ апIуз шулу. Амма, думу фукьан ужуб ери ади гъубхуб вушра, афгъандин, индияйин, туркменияйин аьхю кьадар халачйирин базрариъ масу тувуз читинди ву. Мисалназ, Афгъанистандиъ сад йисан миллион квадратдин метр халачйир урхура, хъа ухьухъ – 100-120 кв м. Узу кIулди ихь уьлкейиъ вуйи улупбарикан кIураза. Уву фикир апIин, ухьхьан дициб аьхю кьадар халачйир сад йисан гьясил апIурайи гьюкуматарин гъвалахъ дийигъуз шулин? Дурари вари дюн’я вуйибси халачйир масу тувру базрар дидисна.
Узук гъалабулугъ кипрайиб гьадму вуки, Табасаран ва Хив районарин аьхю гъулариъ гъизилин хилар хьайи ужудар халачачйир, аьхю устадар ади гъахьну. Хъа гъи дурариз кюмек апIрур амдар. Вари цехар ккадахьну, Ухьхьан ихь сяняаьткарвализ кьимат тувуз, думу уьбхюз гъабхьундархьухьан. Хъа дагъустандин жара миллетар йиз тукандиз ихь халачйир ккунди илтIикIура. Сад йисан масу туврайи табасаран халачйир ккудуркIган, афгъанарин халачйир масу гъадагъну, дурар йиз тукандиъ керхнийза. Дарги халкьдин дишагьлийир гъафиган, гьадму халачйир улупнийза. Дурари гиран гъапIнийи. «Учу ичв, табасаран дишагьлийири гъубху халачи масу гъадабгъуз гъафидар вуча», – гъапнийи.
Ццира масу тувру халачйир цIибтIан адар. Ариш-вериш’вал гъябгъбан бадали, халачйир ва гьалвар масу туврайи тукандиъ асккан гьисаб 15 хили гъубху багьалу халачи ади ккунду. Гьадму кьадар халачйир урхуз лазим вуйи мурсул ва алатар ашра, узхьан кIулди Табасаран райондиъ дишагьлийирин кью-кьюр вая шу-шубур кас ади халачи убхру 10 десте уч апIуз шуладарзухьан. Гуж балайиз кью-кьюр кас айи йирхьуб коллектив уч гъапIунза. «Аьгъячуз», «шулчухьан» кIурудар гизаф а, хъа 100 агъзур ва артухъ кьиматнан тадарукар чпихьна тувган, фукьан халачйир чIур гъапIдар а. Гугар кахьуз кIваинди ими, хъа улихьгандин устадвалиинди халачи убхуз шлудар гъи лап цIибтIан амдар. Улихьди мектебариъ, хулариъ бицIи шубаризра кмиди халачи убхуз улупуйи. Гъи халачи убхуз аьгъю шубар Табасаран ва Хив районариъ йицIурра адаршул. Гьамусяаьт ихь айи халачайин устадарин вахт ккудубкIган, ихь сяняаьткарвалин вахтра ккудубкIуру. Эгер ухьу гъи гъайгъу дизригиш, халачачивал табасарандин сяняаьткарвалси тарихдиътIан гъубзидар.
Вари дюн’яйиз ихь халачйир тарагъну гъахьну. Варидариз дурарикан мялумат айи. Гъизилин хиларихьди гъурху багьалу савкьатариз гьякьикьи кьимат тувуз аьгъдру хайлин ватандашари саб вахтна халачйир синтетикайиндарихъ гьюдюхюри гъахьну. «Ерси дубхьнайи, улихьдин кюгьне бабари гъубху бицIи бархал гьюкуматдин вари хал ккабцIру халачийихъ гьюдюхюнча», – кIури, разиди вуйидар хайлиндар айи. Хъа гьадму кюгьне вахтарин бархалстар халачйир гъи варитIан аьхю кьиматнаъ а. Гьяйиф, гъи ихь хулариъ дурар масу гъадагъуз ккундушра дихъудар», – гъапнийи Ариф Сулеймановди.
Узхьан халачачивалихъна юкIв убгурайи му касдихъди рази дархьиди гъузуз шулдарзухьан. Амма, Табасаран райондиъ гьаму йигъари «Ерли жягьтлувалар» программайиинди рас гъапIу халачйирин цехди, бицIиб вушра, миж ктабтIуз гъитрадар.
Думу ачмиш апIури райондин глава Мягьямед Къурбановди къайд гъапIганси, Табасаран райондиъ халачачивалин гьясиллувал артмиш апIбан цирклиан сабсана гам алдабгъну.
«Табасаран чан успагьи халачйириинди вари уьлкейиз машгьур ву. Улихьнаси Хючна гъулаъ айи халачйирин цехдин дарамат суддин къарариинди райондин хусусивализ кьяляхъ тувну. Думу лап гъагъи гьялнаъ айи. Райондиъ халачачивал артмиш апIуб метлеб ади, учу думу цех къайдайиз гъабхунча. Цехдиъ гьясиллувалин ляхин гьяракатнаъ убчIвган, думу сяняаьткарвалихьна жигьиларра жалб апIурхьа», – гъапнийи райондин главайи.
Пул аш, цех гьяракатнаъ ипуб читин дар, месэла вайна-гьял халачи убхру устадар агбаъ дарибшри. Гьамушваъ ихь шаир Муслим Къурбановди гъибикIу «Устад наши?» мяъли кIваин гъабхьнийиз. Амма машгьур мяълийик кайиганси дарди, му ражари ухьу халачийин устадар жара сюгьбат апIуз, яни халачачивал бинайиан ккебгъуз дагну ккунду. Хъа дурар ухьуз аш, вахтну улупиди.
