Шагьвелед Шагьмарданов

Аьхю Гъалибвалин 80 йис тамам шулайи ва Ватан уьбхюрайидарин йисан шаир-фронтовик Ибрагьим Шагьмарданович Шагьмардановдин бабкан духьну 110 йис тамам шула.
Табасаран шаир, педагог, Ватандин Аьхю дявдин иштиракчи Ибрагьим Шагьмарданов 1915-пи йисан Дагъустандин Хив райондин Яргъил гъулаъ бабкан гъахьну.

Ибрагьимдин байвахт читинуб гъабхьну: балин хьуд йис вуйиган, адаш кечмиш шулу, хъа кьюд йислан дадара рягьматдиз гъягъюру. БицIи Ибрагьим Амирхан абайина Аьшаханум бабу аргъаж ва тербияламиш апIуру.
Гъабан бай вуди Ибрагьим багъри гъулаъ ачмиш гъапIу ккебгъбан мектебдиз гъушну. Юкьуд йислан думу ккудубкIу дагълу бай, чпин яшайиш сацIибкьан ужи хьпак умуд кади, Бакуйин нафтлин мяднариина лихуз гъягъюру. Амма сад йислан, фягьлийи-рин гъагъи ва читин шартIар аьгь апIуз дархьиди, жигьил гъулаз кьяляхъ гъюз мажбур гъахьнийи. Гьадмуган думу, чан урхбахьна ва аьгъювалар за апIбахьна вуйи аьшкь давам апIуб мурад вуди, райондиъ сабпибди Асккан Яракк ачмиш дапIну имбу ургуд йисандин мектебдиз гъягъюру. Мектеб тярифнан грамотайиинди ккудубкIу Ибрагьим Дербентдин педтехникумдик кучIвру ва, багъри гъулан мектебдиъра лихури, 1941-пи йисан думу хъуркьувалариинди ккудубкIуру.
Ва гьадмуган Ватандин Аьхю дявира ккебгъру. Мялимариз бронь ашра, 1942-пи йисан мартдиъ Ибрагьим Шагьмарданович гюгьюллуди фронтдиз гъягъюру. Хъа 1943-пи йисан мартдиъ думу шубубпи дережайин инвалидди кьяляхъ гъюру ва гъулан мектебдиъ мялимди лихуб давам апIуру. 1976-пи йисан пенсияйиз удучIву думу Дербент шагьриз кюч шулу.

И. Шагьмарданов 1995-пи йисан кечмиш гъахьну ва Дербент шагьриъ кивна.
Шаир Ибрагьим Шагьмардановдин сабпи шиърар сумчIурпи йисари табасаран чIалниинди удубчIвури гъабши «Уьру Табасаран» кIуру газатдиъ чап апIури гъахьну.
Кьяляхъна йисари И. Шагьмардановдин поэзияйин ва прозайин эсерар Хив ва Табасаран районарин, Дагъустан Республикайин «Табасарандин нурар», «Лезги газет» ва «Дербент» газатариъ, литературайин альманахариъ, «Дагъустан дишагьли», «Ппази» ва «Литературайин Табасаран» журналариъ, сатIланди вуйи китабариъ ва антологйириъ чап апIури гъахьну. Дугъан «Штун кIулар», «Бахтнан хяд», «ГвачIиндин рякъ», «Жилиз икрам», «Деврин мукьам», «ТIибх, йиз мяъли!», «Дагълариъ тIурфан», «Мюгьюббатнан гими» кIуру китабар Дагъустандин чапханйириъ удучIвна. Думу гьацира «Ккергъбан классариз изложенйирин гъварчнан» авторра ву.

И. Шагьмарданов женгнан ва зегьметнан наградйириинди лишанлу дапIна. Дурарин арайиъ Ватандин дявдин 2-пи дережайин орден, «Жюрэтлувализ лигну», «1941-1945-пи йисари Ватандин Аьхю дявдиъ Германияйиин гъалиб хьпаз лигну», «1941-1945-пи йисари Ватандин Аьхю дявдиъ гъизигу игитвалин зегьметназ лигну», «Владимир Ильич Ленин бабкан хьпан 100 йис лишанламиш апIури», «1941-1945-пи йисарин Ватандин Аьхю дявдиъ Гъалибвалин 30 йис», «1941-1945-пи йисарин Ватандин Аьхю дявдиъ Гъалибвалин 40 йис», «1941-1945-пи йисарин Ватандин Аьхю дявдиъ Гъалибвалин 50 йис», «СССР-ин Яракьлу Кьувватарин 60 йис», «СССР-ин Яракьлу кьувватарин 70 йис», «Зегьметнан ветеран», медалар, Дагъустандин мярифатнан министерствойин гьюрматнан грамотйир ва кьиматлу пешкешар а.

Дербент шагьриъ шаир-фронтовик Ибрагьим Шагьмарданов яшамиш гъахьи хуларин (Расулбековдин ччвурнахъ вуйи проспект, 11) цал’ин кIваинди уьрхбан кьул иливна. Хъа Дагъустандин Огни шагьрин саб кючейиз шаир-фронтовикдин ччвур тувна.
Шаир-фронтовик И. Шагьмар-дановдин эсерар гьамусяаьтна неинки табасаран мектебариъ, хъа гьадму саб вахтна Дагъустан Республикайин урхбан кьялан пишекарвалин ва заан тягьсилин заведенйириъра аьгъю апIура.

АВТОМАТ

Эй, автомат, рюгь вува йиз,
Гъуллугъ апIурай ватандиз.
Душмандиз мюгьлет тувдарва
УдучIвуз зат йиз улихьна.

Узухьинди алдабгъси лик,
ЦIа кипурва душмнин мухрик.
Ихтибарлу яракь аьзиз,
Улуп яв гьунар душмандиз!

Нагагь душмнар, духьну деллу,
Гьюжмариз гъафиш, гъудужвну,
Улуп дурариз аьламат,
Бизарвал аьгъдру автомат.

Женгназ гъюрай фашист лепйир,
Йихури, дивурва тепйир.
Дурар, гъюрарси, гучI дубхьну,
Яв сеснахьан, кьяляхъ гьергру.

Кьюб юкIв айиз мухриъ гьамус,
Уьбхюри ватандин намус:
Сабпи юкIву буйругъ тувси,
Кьюбпиб либхуз хъюбгъру цIаси.

СОЛДТИН НИВКӀ

Окоп вуйиз дахънайи хал.
Ккайиб дариз жиликк бархал.
Зав леэф ву, жилра – аьхин –
Архаинуб дар нивкӀ солдтин.

Кумран ниъ хъади палтарихъ,
Гъугъ-сесер хъади ибарихъ,
Автоматра ивну униъ,
Деъназа йишван окопдиъ.

Гъи дявдиъ духьнашра бизар,
Солдтиз адар нивкӀкан хабар.
Фици ахуз шулу, душман
ЙицӀуб метриъ ади жвувхьан.

Йишв мучӀуб ву – дифар алдар,
КӀваз архаинвал гьич гъюрдар –
Табшуругъ, тувнай Ватанди,
Уьбхюб буржи ву мюгькамди.

Нагахь душман гъашиш гьялак,
ЦIа кипурза дугъан пис кӀвак.
Шагьид шул хъа завуъ хядар…
Солдтиз даахну нивкӀ адар.

Ягъал завуъ кархьнай хядар,
СабтӀана саб ву акудар.
Саб хяд узди либгуразуз,
Диди фу-вуш кӀура узуз…

Агъзур хиял гъюри фикриз,
Дикъат туври ишарайиз,
Даахнадар солдтин улар,
Ули уьбхюри фронтдин цIар.
АВГУСТ, 42-пи ЙИС

Август, 42-пи йис.
Саб гъулахъ гъябгъюра женг пис:
Ватандиз вафалувал’ан
Эскрари тувра имтигьян.

Саб ччвур ву му гъулкан имбуб,
Сакьюб хална саб шубуб пич.
Жан али шейъ мушваъ бихъуб
Мумкин вуйи ляхин дар гьич.

Аьгъязуз: сацIиб вахтналан,
Ихь жара шагьрар–гъуларси,
Гюрчегвализ гъюр думу чан,
Хьадукранган кюкдин багъси.

Хъа гъи гъабхури а дяви
Аку гележегдихъ дидин.
Гьар эскри тувра чан ифи
Гьарсаб чIукIнахъ багъри жилин.

Заварра, жиларра—вари
Аьтрафар дидисна дявди.
Аьжалина уьмри cap кас
Гъядадаъри, ипна баскъас.

Гъизгъин цIиан убгура жил,
Заварик куркIра цIин мелзар.
Бартин кумру бисуру ил,
Асла нефес хътабгъуз шулдар.

ЦIин тIурфан убгъура кIул’ин –
Завуъ гъярхьна самолетар.
Мициб гъазават му жил’ин
Гьич саб девриъра гъабхьиб дар.

Ургурайи гюллйирин сел
Гъябхьна душмнарин жергйиригъ.
Вари яракьарин сесер
Гъидикьна учIру цIузаригъ.

Медсестра, тюркси ригъарин, –
Дирбаш шубарра шулдарин! –
Гагь мушвахь рякъюр, гагь тушвахь,
Фукьан гужлиб вушра цIин мархь.

Халис асланар ву эскрар,
Дирбаш’вализ адар сяргьят –
Дивуз гьязур ву чпин жанар,
Ватандин кIваз апIуз рягьят.

Дурари гъаншарнаъ душмнин
ИлдантIан ижми кьаст дивна:
Кьяляхъ даршуб гьич саб ликрин
Ва гъягъюб анжагъ улихьна.

Магьа эскрари фашистдин
Сенграриъ дяви гъабхура.
Хъа душмнар, лижси чакъларин,
Яракьар дирчри, жаргъура.
Бес ву, фукьан шулу кьяляхъ,
Душмнар мухрихь гьирчру вахт ву.
Душмниз востокдиз имдар рякъ,
Гъалибвал гьарсарин бахт ву.

ДЯВДИН ГВАЧIИН

Явашди улубкьну гвачIин,
Дявдин гвачIинсибкьан дар гьич.
Асла ригъ рябкъдаршра зав’ин,
Акуди ву аьтIрафар ич.

Йишвра гъубшну архаинди,
Шулдаршра дявдиъ сикин вахт.
Гъарахундар ярхи йишвди
Я туп, ясана автомат.

Сикинди ву, хиял апIин
Дюн’яйиъ зат дяви адар.
Жунайиси, йифу жилин
ИлитIнайи вари зийнар.

Ахьрай зикварин гъирнаан
Зяифдиси рябкъюра гъул,
Гъи азад aпIpy душмнихьан, –
Гизаф кка дидин учукк ул.

Сикин ву. Амма гьамус–хъа
Дявди кипди хъана гъалаб.
Сикин хьуз ухди ву сабан –
Аьхюб ву ихь жилин аьзаб.

МЮРХЮН ГЬАР

БицIи нирин гъирагъдихъ,
Асла диришври цирклар,
Дийибгъну а ялгъузди
Луфси лизи мюрхюн гьар.

Дюн’яйин дяви дидхьан,
Ваъ, гьудубчIвну гъубшундар –
Багъри жилин дерднахьан
Му мюрх ярхла гъабхьундар.

Хъибхна дидин арчул хил –
Марццийи кабсна кьаблик.
Я тупран, ясан танклин
Гюлле кубкIну ву дидик.

Бедендиан гюллйири
Йиккар удугъну айи.
Хъа ифйириан лизи
Кьяши дубхьна жил марцци.

Пашманди ву дидин юкIв –
Кьюб мюрх ликарихъ дидин
Дахьнайи жансузди, укI
Дубгнайи кIару жил’ин…

Накь дидиз рякъюйш душмнар,
Гъи рякъюра багъридар.
Волгайин умун шавгьри
Гъиришву таза цирклар.
Солдтар, мюрхюз лигури,
Дийигъу, гаф даркIури.
Шапкйир ултIухьу кIуллан,
Накьвдихъси женгнан дустран.

Гьарсар солдти чан кIваан
Аьгьт туврайи, душмнилан
Гьякьлу кьисас алдабгъуз,
Фашизмйин юкIв адабгъуз.

ФРОНТДИАН КАГЪАЗ

БикIураза, яр, вуз кагъаз
Йиз аьшкьнан малкамдиинди.
Кьарай гъюрдар саб герен кIваз,
Дулухди фикриъ увухъди.

ЮкIв гизаф гъизмиш гъабшиган,
АпIурза ягълухъиз саб мак,
Ву бахш дапIнай, лишан кипган, –
Яваш шулу йиз кIваъ кулак.

Кюкйири, арчнайи дидин
ПIипIариъ, тувра гьаммишан
Яв хуш хиларин манишин, –
Уьрхюразу аьхълушнахьан.

Уву ккархьурва гьаммишан
Аьлхъюри… алахьси улар…
Хъа чIвужвну гюллдин хъиргиган,
Дисурза окопдин цалар.

Хъа кIваин шулиз ихь хал шад,
Мюгьюббатнан ялав айи.
Хуш ниъматарин ширин дад,
Увхьан узуз пешкеш вуйи.

Яв хуш ччвур алди мелзниин,
Дид’ин чиркин леке дархьуз,
ТIуб автоматдин шейтIниин
Гьарган ализ душман ургуз.

Уву вува, аьгъю йибхь вуз,
Йиз варитIан гирами кас.
Узуз жара бахт ккундарзуз,
Ихь хал гьарган гъибт, дапIну рас.

БикI, фици вуш хал, гьял гъулан,
МапIан узкан жара хиял…
Яв марцци дюъйири узхьан,
Хъугъ, ярхла апIура аьжал.

Аьгъязуз, учвухьра хьад дар,
Шад машквар даруб гьарсад йигъ,
Терг хьиди дявдин нярс дифар,
КкудубчIвну гъалибвалин ригъ.

Гьадмуган узу, яв гъучагъ,
Сагъ–саламат гъюрза хулаз.
Ихь саф мюгьюббатнан чирагъ
Хурза уву айи хулаз.