Зубайдат Шябанова

 

Урусатдин халкьар

 

Урусатдин халкьарикан вуйи проект давам апIури, гъи учву Дальний Востокдиъ яшамиш шулайи улчи кIуру халкьдихъди таниш апIуз ккундучуз. Къайд дапIну ккундуки, му халкь лап кюгьне тарих айиб, хайлин аьсрарианмина нанай, орочамйир, удэгейцйир, навхйир, негидалйир ва жара кюгьне кафари халкьарихъди аьлакьайиъ ади гъахьну.

 

Вари дюн’яйиъ му халкьдин вакилар шубуд агъзурихьна ами. Урусатдиъ дурар Хабаровский, Приморский ва Камчатский краяриъ яшамиш шула.
Улчи халкьди мектебариъ аьгъювалар гъадагъуз анжагъ 20-пи аьсриъ хъюгъну. Чпин бикIуб дурариз ади гъабхьундар, гьаддиз аьгъювалар дурари чпиз багахь вуйи нанай чIалниинди гъадагъури гъахьнийи.

Яшайиш

Ульчйир саб йишв’ин яшамиш шулайи халкь ву. Тарихди улупурайиганси, дурарин бязи гъулар варжар йисар улихьна арайиз гъафидар ву. Му халкьдин вакилар асас вуди балугъар дисбиин, гьюлин нахшрариина хюрч апIбиин ва ярквран (тайгайин) кеспйириин машгъул ву. ИкибаштIан, цIурцIлин хюрчра кIваълан гьархрадар. Думу нахшрин хьа али гъидикь дурари урсарин ва китайдин алверчйириз масу туври гъахьну. Гьацира марал миршар ва гъузгъун миршар дисбаз ва ярквраъ дарман кайи укIар, йимишар, гъянигъузйир уч апIбазра вахт абгуйи.
Улчйири мяишатдиъ нартйир (хуйир ккитIру мярхяр) ишлетмиш апIуру. Улихьди саки гьарсаб хизандиъ, гьарубдикк 10-12 ху ккитIру 2-3 гьацдар мярхяр ва гьарубдиз чан хуйирин лиж ади гъабхьнийи.
Жилар хюрчаз гъягъюйи, хъа дишагьлийири зимблар, бархлар, деккуйин чIимрар ивру гъабар урхуйи. Хьадну ва чвну дишагьлийир люткейиъди нирихъна балугъар дисуз гъягъюйи. Гъидису балугъар чпиз ва чпин хуйириз кьюрдуз гьязур апIури гъахьну.
20-пи аьсриъ улчйири картфар кивуз ва балугъар кьялчIву штукк ккахьуз гъудубгъну.
Улчйирин кьюрдун хулан цалар гъусйирикан, гъваъ балугъин ва гьяйванатарин гъидкьарикан дапIнайиб шуйи. АйитI, думу хал дибиснайи асас кьюб гъусдик цIиб задиси тахтйир кирчну, майдан апIуйи. Гьадушв’ин кьюрдну хуйириз ипIруб тувуйи. Хъа швеъдин машквар улубкьган, гьадму майдан ккадабгъну, думу йишв’ин швеъ дибтIуйи.
Хулаъ кьюб пич диври гъахьну – саб ярквран бутдин, кьюб кIуруб – штун бутдин.
Кьюрдун хулан багахь хъючIюбкьну хьадан халра дивуйи. Асас вуди дурар конусдиз ухшар айи бицIи хулар ва пажар вуди гъахьну.

Палат

Улчи дишагьлийир рангнан мурсларихьди ва миршран чIарарихьди палтар ва ликариин алахьрудар карчбиин машгъул ву. Му халкьдин аьдати палат халатариз ухшар ади, балугъин лиарикан дибирхнайиб ву. Дишагьлийири халатарик рангарихьди накьишар каъру. Хъа машквран палат рангнан хьайириинди балгуру.
Палтарин накьишар асас вуди дацIаркнайи ва бурма жюрейиинди илдижу цIарар ву. Тажрубалу устад дишагьлийирин накьишар затра текрар шулдайи. Саспи дюшюшариъ, накьишарин читинвализ дилигну саб шейъ абчайиз 3-5 ваз гъябгъюйи.
Палатси ликариин алахьрударра арчри шулу. Гьаци улчи халкьдиз, акнайи накьишариз ва дабалгнайи къайдайиз дилигну, йицIуб жюрейин жут жюрбежюр ликариин алахьрудар а.
Ликариин алахьрудар аьхюнуб пай балугъин гъидкьикан ва ацIу парчайикан вуйи. Кьюрдундариъ хьа ва бамбаг ивуйи. Хюрчабнариз ликариин алахьрудар миршран ва хуйин гъидкьикан дирхуру.
Кьюрдну алахьру жиларин бачкIарра миршарин ва хуйирин гъидкьарикан гьязур апIуйи. Хъа дишагьлийирин ергюхин хьа али гъидкьикан гъибирху бачукI, кIулин кIукIшиин думу гьяйванатдин дазаргнайи ибар ва йирфарихъинди дидин рижв хъайиб ву.

Дин

Улчйирин уьмриъ динди, иманди аьхю роль уйнамиш апIура. Аьдат вуйиганси, дурарин дин шаманизм ва анимизм ву. Думу халкь гъира тайгайиъ, штуъ ва жара фунуб йишваъра рюгьяр ва бутар айивалихъ хъугъра. Вари дюн’я дурари Заан, Кьялан ва Жиликк терефариз пай дапIна. Дурарин фикриинди, кечмиш хьпан кьяляхъ инсанарин рюгьяри жиликк аьдати уьмриинди хъапIри яшамиш хьувал давам апIуру. Му халкьдин гафариинди, гьарсар шамандиз кюмекчи-рюгьяр а.

Аьдатар

Улчи халкь хялар гьюрматлуди кьабул апIрудар ва сар-сариз кюмекназ гъюрудар ву. Чиб-чпин арайиъ наразивалар гъахьиш, месэла, гьял апIуз дурари жара тухмиан судья хъади гъюру.
Риш швуваз тувайиз улихьна шуран адаш тайгайиз душну, чан велед бахтлу хьуз Жилин эйсийин рюгьяриз дюъйир урхури, нахшир гъурбан апIуру. Гьадму гъурбан гъапIу йикк дугъу чан шуразна язнайиз тувру. Швушву жилирин хулаъ гьязур гъапIу хурагнура важиблу роль уйнамиш апIура, фицики цIийи гъавумариз гьиврайи хураг ва гъянивалар дугъу чан абайи кичIибгу цIиин гьязур дапIну ккунду.
Кечмиш гъахьидар шаманарин сюгьюрчивалин аьдатар тамам апIури, ярквраъ гакIвлин гюмбетар дапIну, гьадушваъ, хъа кьюд йис бегьем дархьи бицIидар гьарарин кюлериин гъитуйи.Му аьдатар 20-пи аьсризкьан ими.
Инсан кивбан кьяляхъ бицIи садакьа, хъа сад йислан аьхю садакьа туври гъахьну.

Швеъран машквар

Амур нирихъ хъайи жара бицIи халкьаринси, улчи халкьдин уьмриъра швеъран машквру асас йишв бисура. Думу диндинна сюгьрин серенжемар вари швеэрин «эйсийиз» бахш дапIнайи, лап кюгьне деврианмина уьбхюрайи, цIаб-цIабди тартиб дапIнайи къайдйирин, хайлин гъадагъйирин ва аьдатарин машквар ву.
Машквар швеъдин хюрч апIбалан ккебгъра. Кафари халкьарин агъалариинди, швеъди чав кьялхъян бацариинди за дубхьну дийибгъну, чав хюрчабнарихьди бисуз гъитру. Гьадму вахтна швеъди кечмиш гъахьи багахьлуйирин рюгь убчIври шулу. Учв йисирвализ гъадагъуз гъитрайи швеъ – хизанарихьна улукьуз гъюз ккунди айи багахьлу ву. Аьжлихьан дидиз гучIудар, фицики йибкIбан кьяляхъ думу цIийикIултIан бабкан шулу.
Швеъ бицIи вахтна хулаъ дюбхну, думу йибкIуру ва сабпи нубатнаъди дидин улхьан арчулну лик хътабтIуру ва думу фал кибтбан серенжемариъ ишлетмиш апIуру.
Швеъран машквар му халкьдин варитIан аьхю машкврарикан саб ву. Му машквраз дурари варитIан ицци хурагар гьязур апIуру. Амма машквран йигъари швеъран йикк ипIуз ихтияр адар. Думу йигъариз тялукь вуйи цIийи палат, кабалгнайи ликариин алахьрудар гьязур апIуру.