Умгьанат Сулейманова

Гьарсар касдиз баркаллу гележегдин раккнар ачмиш апIрур, гьелбетда, мялим ву. Мялимвал – му заан культурайин дережа айи пише ву. БицIириз уьмур, тербия туврайир баб-дишагьли ву. Гъийин девриъ мектебариъ мялимвал апIурайидарра аьхюну пай сабурлу хасиятнан дишагьлийир ву.

 

Улихьна йигъари узу Дагъ.Огни шагьрин шубубпи нумрайин мектебдиъ урус чIал ва литература дарсар киврайи мялим Зарема Маллялиевайихъди гюрюшмиш гъахьунза. Думу, 1976-пи йисан Дербент шагьриъ бабкан гъахьну. Шагьриъ 19-пи нумрайин мектеб ккудубкIу Зарема, гьамшваъ шагьриъ ерлешмиш дубхьнайи М.А. Шолоховдин ччвурнахъ вуйи МГПУ-йин филиалиъ филологияйин факультетдик урхуз кучIвуру. Урхувал заочно къайдайиинди давам апIуру ва Дербент шагьриъ «Аленький цветок» («Ал кюкю») бицIидарин багъдиъ тербиячиди лихуру.
Уьмриъ ужур жигьил кьисмат духьну, Зарема Дагъ.Огни шагьриз швушвди гъюру ва мушваъ шубубпи нумрайин мектебдиъ мялимди лихуз хъюгъру. Зарема Маллялиевайин мялимвалин зегьметнан стаж 29 йис ву. Гъи мектебдиъ лихуб фуну мялимдизра читинди алабхъура, хъа дишагьлийиз иллагьки. Дидлан савайи, ОГЭ ва ЕГЭ туврайи баяр-шубарин асас дарсар урус чIал ва математика ву. Хъа уву классдин регьбервалра гъабхурайиган, яв вазифйир лапра гизаф шулу.

– Вари гьаму ляхнар кIулиз адагъуз фици хъуркьраву? – гьаму суалилан ккебгънийза Зарема Маллалиевайихъди вуйи ич сюгьбат.
– Ухьу фуж бадали яшамиш шулайидар ву му дюн’яйиин? БицIидар бадали. Дурарин гележег ужуб хьувал гъи ухьлан гизаф асиллу ву. Вахт саб йишв’ин дийибгъну адар, гьаддиз дурариз тербия ва аьгъювалар тувуз чан вахтнаъди хъуркьну ккунду.
Якьинди кIурзавуз, хулаз гъушишра, телефондин зенгарихьан ва смс-арихьан саб мумкинвал шулдариз. Гьамусяаьт вари мялуматар телефондиъ а, бицIири фици урхураш, кьимат фициб гъадабгънуш ва гь.ж. Узу регьбервал туврайи классдиъ урхурайи баяр-шубарин абйир-бабарихъди вотсапдиъ десте ачмиш дапIназа ва чпин веледарин урхбан гьякьнаан вари мялуматар гьадму дестейиз хътаураза. Узузра шубур жили велед азуз, жилирра кади – юкьур. Хулаъра, мектебдиъра узу хъуркьрубси, вахтназ вуйи план йивурза. Сарун мялимвалин пише ктабгъихъанмина, думу аьхиризкьан давам дапIну ккунду. Сарун жара чара адар.
Дюз гъапиш, бицIивахтнахъанмина духтир хьуваликан хиялар апIури гъахьунза. КIваинкьан алдарди мялим гъахьир вузу. Учу Дербент шагьриъ яшамиш шулайча. Ва адаш бицIидариз дикъат тIалаб апIру ижми кас гъахьну. Узу мектеб 1993-пи йисан ккудубкIунза. Думу йисар гизаф читиндар вуйи. Шубар чIатариз гьауз абйир-бабариз гучI’вал кади гъабхьну.
Хъа ляхин удукьувал, пишейиз вафалувал, бицIидарихьна вуйи ккунивал адашдихьан ва дадайихьан гъафунзухьна. Адаш ижми кас вушра, бицIидар гизаф ккунир вуйи. Гьадму гъиллигъари узуз хъуркьувалиинди университет ккудубкIуз ва бицIидарин терефнаан гьюрмат айи мялим хьуз кюмек гъапIну. Узу мектеб ккудубкIну, гизаф йисар гъушну, амма урус чIалнан ва литературайин дарсар киву мялимар кIваин апIуз ва дурариз чухсагъул пуз ккундузуз. Нина Михайловна ва Виктория Фёдоровна кьюридра чпин дарсниин машгъул хьуз гъитру, бажаранлу мялимар вуйи. Гьадрарин дарсар кIваин хури, гъи узухь урхурайи бицIидаризра уьмрин дарсар кивраза. Улихьна йисари «РД-йин образованиейин отличник» ччвурра тувунзуз. Думу йиз хъуркьувалар вари узу ктуху касарин лайикьлувал ву.

– Яв мялимвалин зегьметнан муддатназ гъилигиган, ляхнин ужуб тажруба авуз. Сифте бицIидарин багъдиъ, хъа мектебдиъ гъилихунва. Яв фикриан, хизандиъ тербия тувбаъ варитIан асасуб фу ву? Чпин бицIидар ужуб тербия ади вердиш апIуз ккуни жигьил абйир-бабари сабпи нубатнаъ фу фикриз гъадабгъну ккунду?
– Хизандиъ гъягъюрайи вари гьяракатари бицIирин тербияйиз аьхю тясир апIурайивалин бязи абйир-бабар, гьяйифки, гъавриъ адар. Дурариз бицIидар чпин уьмриинди яшамиш шулайиганси, дурари аьхюдарин гъиллигъариз, гафариз, ляхнариз фикир тутруврайиганси гьибгъра. Амма дици дар. Машгьур мялимарин ахтармишариан ва уьмрин тажрубайиан аьгъю шулайиганси, гьякьикьат абйир-бабарин хал – варибдин эвел вуйивалиъ а. Гьадму эвелиъ бицIирин тербияйиз варибди тясир апIуру. Машгьур урус писатель Л.Н. Толстойи гьамци гъапну: бицIидими баяр-шубари вари имбу уьмриътIан гизаф аьгъювалар гъадагъуру. Гьаддиз бицIидарин багъдиъ имиди бицIириз тербия тувуз кьан дапIну ккундар. Саспи классариъ урхурайи баяр-шубарин кефйириан думу яшамиш шулайи хулан гьава аьгъю шулузуз. Ужубна харжиб фу вуш кIул’инди тяйин апIуз гьелелиг дигмиш духьну адру дурари аьхюдарин уьмур текрар апIуру.
БицIидарин кIваъ айиб дурарин тамашйириъ атIабгуру. Уьмриъ рябкъюрайи ужубси, думу тамашйириъ бицIидари чIурубра текрар апIура. Гьар йигъан адашди папрус зигури рябкъюрайи бицIири чавра, кIвантIаригъ кьалам гъиври, «хулаз дуфнайи хяларихъди бокалар кучри, за апIуру». Хулаъ гъягъюри шлу гъалмагъларин шагьидар вуйи дурари чпира тамшириъ юлдшариз чIигъар апIуру, чпин «бицIидар» — жаквлар урччвуру. Гьамусяаьт Интенетдин сайтариъ учIври, ихь жигьилари фукьан чIуру ляхнар апIура. Гьаци вуйиган, бицIидарин улихь абйир-бабарин жавабдарвал аьхюб дубхьну ккунду. Тербия тувбаъ вари фикриз гъадабгъну ккунду, гьятта уву ктибтурайи махъвран мянара, лигурайи кинора, бицIидар айишваъ апIурайи гаф-чIалра.

– Уву регьбервал туврайи классдиъ урхурайидарин ОГЭ-йин, ЕГЭ-йин натижйир фицдар шулаяв?
– Узу 7-пи «Б» классдин руководитель вуза. Гьаз вуш бицIидарин дарсарихьна вуйи маракьлувал дубгра. Гьамусяаьтдин программайиан вуш, даршсан себеб телефнар ва интернет вуш, аьгъдарзуз. Вари бицIидарин фикир, фагьум саб дар, дицисдар бицIидариз илзигубра лазим дар. Хъа саспи баяр-шубариз затра зегьмет зигуз ккундар. Урхуз гъийин девриъсдар мумкинвалар айиш, ухьу, мумкин вуйи, яшназ хас дару зигьим айи бицIидар хьуз.
Аьхиримжи вахтари варитIан гизаф улхуб ОГЭ-йин ва ЕГЭ-йин гьякьнаан гъябгъюра. Ихь бицIидариз, ужудар аьгъювалар ади, тербия хъади аргъаж хьуз ухьура кюмек тувну ккунду. Ич мектебдиан вуйи баяр-шубари ОГЭ ва ЕГЭ туврайи пунктариъ саб жюрейин къайда чIур апIбан дюшюш гъабхьундар. Иллагьки ЕГЭ-йиъ гъадагъу баллар чпин аьгъювалариинди гъадагъдар ву. Дупну ккундуки, аьхиримжи йисари Дагъ. Огни шагьриъ ОГЭ ва ЕГЭ тувбан натижйириан 3-пи нумрайин мектеб 2-пи йишв’ин ал. Эгер ОГЭ ва ЕГЭ туврайири сифте кIулиан чан ччвур гъалатI кади бикIураш, сарун дугъкан гьапIну ккунду? Дицирихьди имбу кьюд йис давам апIуз гъитурдарча. ЙицIубпи ва йицIисабпи классариз анжагъ дарсар аьгъю баяр-шубар адаурча. Фукьан вушра зяиф баяр-шубар а. Гьаци вушра мялимари, абйир-бабари аьхю зегьмет зигурача дурари урчIвубпи класс ккудубкIбан гьякьнаан кагъаз гъадабгъри кIури. ОГЭ вая ЕГЭ ужуди туври кIури, гьарсар бай-шурахъ, жвуван бицIирихъси жафа зигурача.

— Мяналу интервью тувбаз увуз чухсагъул, Зарема Насретдиновна. Увухъди сабси Дагъ.Огни шагьрин вари мялимар пишекарвалин йигъахъди тебрик апIури, ихь бицIидариз аьгъювалар тувуз учвуз жандин сагъвал, хъуркьувалар ккун апIураза.