Вари гьубкIнийи, анажагъ вахт гьубкIундайи
– Асcалам аьлейкум, Жамалудин Аьлиевич. Ихь интервьюйин сабпи суал, икибаштIан, республикайиъ коронавирусдихъди вуйи аьгьвалатнакан хьибди. Гъи Дагъустан, тIягъвнин улихь дурум тувну, яваш-явашди аьдати уьмрихьна кьяляхъ хътабкура. Вушра, чвну му уьзрин кьюбпи лепе хьибди кIури, кми-кмиди гафар ерхьуру. Фу пуз шулу увхьан гьамдин гьякьнаан ва мумкин вуйи кьюбпи лепейихьна фици гьязур шулачва?
– Ваалейкум ассалам. Дагъустандиъ уьзур лап зарбди, гизаф кьадар аьзарлуйир сабишв’инди больницйириъ ккаувалиинди, саб дупну гъати шлу саягъниинди ахмиш гъабхьнийи, хъа Урусатдин имбу регионариъ дици хьувалин улихьишв бисуз удукьну. Саспиган суткайин арайиъ больницйириз 800-дихьна аьзарлуйир хру вахтар гъахьнийи. Гъи учу, шаксуз, уьзрихьна накьтIан гизаф ужуди гьязур вуча. Дупну ккундуки, тIягъюн ккебгъру вахтнара учу гьязурди айча, жараб дарш, Урусатдин Минздравдин вари тIалабар ва теклифар тамам гъапIнийча, гьадму гьисабнаан варитIан асас теклиф – гьарсар агъзур агьалийиина 0,5 койка гьязур апIувал, ясана 1556 койкйир. Учу дурар артухъдира гьязур гъапIнийча. Хъасин, уьлкейиъ арайиз дуфнайи аьгьвалат гьисабназ гъадабгъну, учухьна цIийи цифрйир гъафнийи – гьарсар 1000 касдиина 1 койка гьязур апIуб, ясана 3111 койкйир (ихь республикайин агьалйирин кьадар 3 млн 111 агъзур инсан ву). Учу аьзарлуйириз йишвар улупнайибтIан шубуб ражари артухъдира гьязур гъапIнийча – 9201 койка. Му – мажбур вуди кьабул дапIнайи уьлчме вуйи.
Мидихъди сабси, жара жигьатарианра гьязур шули айча – койкйирихьна кислород зигувалин, больницйир кислороддин концентраторихъди ва ИВЛ – аппартарихъди тямин апIувалин жигьатнаан…
Узуз кми-кмиди, республикайиъ тIягъюн яцIаъ айи вахтна медицинайин тешкилатар лазим кьадарнаъди дармнарихъди тямин дапIнадайи, кIуру гафар ерхьури шулзуз. Гьякьлуди кIуруш, аьзарлуйир дармнарихъди тямин апIувал (льготный категорйирик кахьрайи агьалйир ва республикайин бюджетдиан пулихъди тямин апIурайи медицинайин тешкилатар – наркодиспансер, психодиспансер, фтизиатрия ва гь.ж. ктарди) республикайин минздравдин вазифйирик кахьрадар. Хъа больницйир фукьан ужуди гьязур духьнашра, му кьадар аьзарлуйир (гьацдар дюшюшар гъахьну – республикайин дережайин больницйир саб суткайин арайиъ аьзарлуйирихьди кьикьнягъди ацIуйи) саб дупну хилариин алахьурайивал себеб вуди, бакарназ айи вари дармнар саб бицIи вахтнан арайиъ ккудукIуйи.
Учу швнуб-саб ражари республикайин гьюкмарихьна коронавирус кайи аьзарлуйириз дармнар масу гъадагъуз пул ккун апIури илтIикIнийча, ва саб ражарикьан ваъ гъапундайчуз. Сифте 233,5 млн манат жара гъапIнийи ва дурарихъ 466 995 аьдад дармнарин упаковкйир масу гъадагънийча. ТIягъюн яцIаъ айи вахтна республикайин гьюкмин кIулиъ айидари, аьзарлуйир хулариъ сагъ апIбан бадали, республикайин бюджетдиан коронавирусдихъди женг гъабхуз 31 миллионна 980 агъзур манат жара гъапIнийи. Къайд апIуз ккундузуз, мициб уьлчме донорар вуйи регионариъкьан кьабул гъапIундайи, имбу, бюджетдиан тямин апIурайи регионарикан улхурира адарза; аьлава вуди РЦИБ-диз медицинайин авадлугъар ва ИВЛ-аппаратар масу гъадагъуз 42,8 млн манат жара гъапIну.
Мартдин вазли бюджетдиъ дигиш’валар тIаъруган, республикайин бюджетдиъ больницйириз кюмек вуди 122, 5 млн манат улупну – 31 ИВЛ-аппаратар ва 574 аьдад медицинайин жара авадлугъар масу гъадагъуз. Июндин вазлиъ РД-йин Правительствойин резервдин фонднаан дармнар гъадагъуз 42,96 млн манат пул деебтну. Гьамрар вари гьисабназ гъадагъну, пуз шулзухьанки – учу тIягъвнин варитIан читин вахтнаан лап лайикьлуди удучIвунча, фицики минздравдин аппаратдин ва вари больницйирин колективар 50%-тIан лихурадайи (больничныйириъ айи, гьадму гьисабнаан ковид уьзрианра), амма тешкилатарин ляхин сад йигъанра дийибгъундайи.
Учву гьязурди адайчва кIуруган, гьерхуз ккун шулзуз: хъа фунуб уьлкейиъ ва региондиъ му тIягъвнихьна гьязур духьнайи? Москвайин мэр Сергей Собянинди гъапиганси, уьлкейин меркездиъ ковид уьзур кубчIвнайидар кьабул апIбан бадали, профильный дару медицинайин тешкилатар гьязур апIуз 10-14 йигъ лазим шули гъабхьну. Хъа учу республикайиъ му ляхин саб суткайин арайиъ кIули гъабхуз мажбур вуйча. Мисалназ, республикайин уларин уьзрар сагъ апIру больница. Дурари узуз, сабсан сутка тувуб тIалаб апIури гъахьну, хъа гьацибра вахт адайчуз, аьхир. Узу ковид уьзур кубчIвнайидар кьабул апIуз гьязур апIурайи больницйирин кIулин духтрарихъди ва коллективарихъди гюрюшмиш шули, дурарихъди саб нуфтра вахт адрувалин, му уьлчмйир мажбур вуди кьабул апIурайивалин гъавриъ тIаъбан хайлин ляхин гъабхури гъахьунза. Гьелбетда, кIулин духтрариз гучIра кайи – мициб аьгьвалатнаъ гучI даршлур ахмакь кас ву, фицики гьарган саб тялукь уьзур сагъ апIурайи тешкилатдиз хабарсузди мялум дару инфекция кубчIвнайи аьзарлуйир хуз хъюгъюйи ва дурарин уьмрихъан жавабдарвал дубхну ккундийи. Вушра, вари духтрари чпи лап лайикьлуди улупнийи. Гьаддиз федерали СМИ-йин журналистари узухъ айгьам суалар хъирчуруган, узуз дурариз кьатI’и жаваб туври гъахьунза: тIягъвнин вахтна вари фургьанди айчуз – духтрарин заан пишекарвалра (Москвайиан республикайиз дуфнайи духтрари думу гизаф ражари субут гъапIнийи), ватанпервервалра, ккундуш игитвалра, гьудрубкIуб анжагъ вахт вуйи.
Гъийин аьгьвалатнакан улхуруш, учу больницйириъ ккаърайи аьзарлуйир сагъ духьну деетурайидартIан цIиб вуди магьа кьюбпи гьяфта гъябгъюра. Мисалназ, гъи (интервью 4-пи апрелиъ кIули гъубхнийза – Г.М.) 69 аьзарлу кьабул гъапIунча, хъа хулариз сагъ дапIну 85 кас деетунча.
Коронавирусдин инфекция бегьемди ахтармиш дапIнадар, гьаддиз закур диди учв фици гъабхуруш, уьзрин кьюбпи лепе шулуш-шулдарш, сарихьанра якьинди пуз шуладар. Узу, мисалназ, дициб жавабдарвал уз’ина гъадабгъударза.
Вушра, вари терефариан гьязурлугвалин ляхин дубхну ккунду. Учу, мисалназ, СИЗарин, духтрар уьрхру комбинезонарин, маскйирин, медицинайин бегьлийирин ва жара лазим вуйи шей’арин саб кьадар запас дапIнача – нубатнан лепейин улихь, эгер думу гъабхьиш, ухьу русвагь даршлуси. Гьамдихъди сабси, РД-йин Правительствойин къарарниинди, 10 компьютерин томографар масу гъадагъуз 310 млн пул деебтна. Улупнайи кьадартIан артухъ гъадагъуз шул кIури, миж кивраза. Гьацира, Урусатдин Миноборонайин тикилишчйири тикмиш гъапIу шубуб медицинайин центрарин инженервалин инфраструктура артмиш апIбан бадали, 46,1 млн манат пул деебтна. Сабансан ражари къайд апIураза: уьзур машна машди къаршуламиш апIбан бадали, вари терефариан гьязурлугвал ади ккунду.
Вари жавабдарвал кIулин духтрари гъабхура
– Жамалудин Аьлиевич, увузра хабар адарди дарвуз, гъи социалин сетариъ ва СМИ-йиъ, ковид уьзрихъди женг гъабхувалиина жалб дапIнайи духтрариз улупнайи аьлава пулар варидиз туврадар ясана тувуз кьан апIура кIури, кми-кмиди мялуматар тувра. ВаритIан таза дюшюш – Хасавюрт шагьрин тяди кюмекнан станцияйиъ лихурайи духтрари, думу пулар туврадарчуз кIури, митинг гъапIну. Му месэлайин гьякьнаан уьлкейин президентдин тялукь къарарра а, лазим кьадар дакьатарра деетна ва гъи духтрариз думу пулар лап гьялалра ву. Вушра, кми-кмиди гьаму дюшюшар арайиз гъюра. Гьаз?
– Къайд апIуз ккундузуз, гьаму метлебназ кIури, РД-йин Минздравдиз хътау вари пулар учу кепекра имдарди вахтниинди медицинайин тешкилатариз гьаърача. Больницайин кIулин духтри ковид уьзрихъди женг гъубху духтрарин сиягьар чав кIул’инди дюзмиш апIуру, фицики шли ва фукьан вахтна уьру зонайиъ ляхин гъапIнуш, дугъаз ужуди аьгъя. Му наразивалар арайиз гъюбан себебнаканра жаради дупну ккунду. Духтрариз гьаму пулар тувбан гьякьнаан вуйи сифтейин къарариъ тувру пулин кьадар духтир ковид уьзур кайи аьзарлуйирихъди фукьан вахтна гъилихнуш, гьаддихъди аьлакьалу дапIнайи. Сифте духтрариз пулра, уьру зонайиъ гъилиху вахтназ лигну, туврайи. Хъасин адабгъу къарариъ уьру зонайиъ гъахьи вари духтрариз сабси, душваъ адапIу вахтназ дилигди, пул тувувалин теклиф дивнийи. Эгер дюзваликан улхуруш, уьру зонайиъ саб-кьюб ваз адапIуризна душваъ кьюд-шубуд йигъан гъилихуриз барабарди пул тувуб дюз гъюрадар. Гьаддиз учу минздравдин терефнаан РД-йин Правительствойихьна гизаф вахтна аьзарлуйирихъди гъилиху духтрариз республикайин бюджетдиан аьлава пулар тувбан теклиф хьади удучIвунча. Гьамус думу теклиф ахтармиш апIура. Хъа духтрарин терефнаан гъюрайи аьрзйирикан улхуруш, икибаштIан, дурар а ва хьидира ву. Гьамциб читин шартIариъ, ккудудукIру кьадар аьзарлуйир больницйириз гъюру вахтна кIулин духтир, икибаштIан, гъалатI хьузра, вари ляхнар апIуз хътруркьубра мумкин ву. Амма туврайи сиягьар дюздар вуш, дугъу кIул’инди хусуси жавабдарвал дубхну ккунду.
КьатI’иди кIуруш, гъи рес-публикайиъ гьаму пуларин гьякьанан аьгьвалат думукьан писуб дар. Йиз гъарашугъарихьна чпиз рукьру пулар тувувалин, дурар лайикьлу маважиб гъадабгъури хьувалин варитIан гизаф гъаразнаъ айирра узу вуза.
Духтрар заан гьюрматназ лайикь ву
– Коронавирусдин тIягъвни, му аьжайибди ебхьурушра, республикайиз ужувлан эгьмиятра тувну: медицинайин тешкилатарин авадлугъарихъди вуйи тяминвал за гъабхьну, Дагъустандиъ медицинайин шубуб цIийи центрар тикмиш гъапIну, хъа варитIан асасуб – агьалйирин духтрарихьна вуйи рафтар ужу гъахьну, дурариз артухъ гьюрмат апIуз хъюгъну. Хъа вушра, духтрин пишейиз ухьухь гьелелиг лайикьлу гьюрмат адар. Жамалудин Аьлиевич, духтрин пишейин аваза жямяаьтлугъдин арайиъ за апIбан бадали, гъи фу дапIну ккунду?
– Дюз вува, тIягъвнин кьяляхъ духтрарихьна вуйи рафтар ужуб терефнахъинди илтIикIну. Ихь улькейин Президент В. Путинди гъапиганси, ихь уьмур коронавирус хьайиз вуйи ва думу улубкьбан кьяляхъна вуйи муддатназ пай гъабхьну. Хъа духтрарин гьякьнаан кIуруш, дурари му уьзрихъди вуйи женгнаъ лап заан пишекарвалин дережа ва гъунарар улупну.
Гъи ухьу варидари духтрин зегьметназ лайикьлу кьимат тувуз, дугъан гафариз дикъат тувуз дудубгъну ккунду. Уву кIваин апIин, тIягъвнин эвелиъ фици социалин сетариъ, интернетдиъ бязи блогерари ва «асиллу дару прессайин» вакилари, уьзур адар, думу духтрари, чпиз пулар гъядаъбан бадали, ктабгъуб ву – гьамцдар лазим дару фукьан гафар кIури гъахьну. Хъа адру уьзур саб дупну гьюлин лепеси улубчIвиган, аьзарлуйир кьадарсуз гизаф гъахьиган ва тяди кюмекнан машинар варидарихьна гъюз хътруркьру вахтна, дурари хъана духтрариз тягьнйир йивуз хъюгънийи. Мидиз инсанарикан ахмакьар апIувал кIуру. Гъи саб, закур – жараб кIури, инсанар кIул’ан адаъруб дар, аьхир.
Сабсан терефнаканра дарпиди гъибтуз шулдар: республикайиъ уьзрихъди аьлакьалуди гьяракатнаъ ипнайи ижми къайда буш апIувалин кьюбпи дережайихьна ухьу, гьелелиг, гъафундархьа, хъа ихь ватанагьлийири, духтрарин, пишекрарин вари теклифар кIваълан гьархну, улихьганси, гизаф кьадарнаъди уч хьуз хъюгъна, маскйир алахьнайидарра тек-бирра рякъюри имдар. Ухьухь гьаммишан гьамци шулу – ухькан тIалаб апIурайиб тамам апIурдархьа, хъасин саб бала улубкьиган, жвув ктарди вари тахсир апIурхьа.
Гьелбетки, Урусатдин бязи регионариъ ва ихь республикайиъ духтрарин маважибар фаркьлу шула. Гъи варитIан чарасуз лазим вуйиб, духтир вая санитарка, аьзарлуйин терефназди лигури, чпиз чухсагъул мялум апIуйкIан кIури, ккилилигбан бадали, медицинайиъ лихурайи пишекрар лайикьлу маважибдихъди тямин апIувал ву. Учу гьамусяаьт республикайин гьам кафари терефнаъ (Хасавюртдиъ), гьам кьиблайиъ (Дербентдиъ) больницйириъ заан технологияйин медицинайин кюмек тувуз шартIар яратмиш апIурача. Миди медицинайин тешкилатариз фу тувру? Сабпи нубатнаъ, агьалйириз заан технологияйин медицинайин кюмек туву гьарсаб дюшюшну тешкилатдиз ужуб пул хуру (думу ТФОМС-диан жара апIуру), хъа гъазанмиш апIруган, больницайин материалинна техника жигьатнаан тяминвал ужу апIуз, духтрариз аьлава вуди премйир тувуз мумкинвалар шулу. Гъи Урусатдин жюрбежюр регионариан ужуб пишекарвал кайи ихь духтрар республикайиз кьяляхъ хътакура. Ва ихь агьалйириз мици вуйивали хайлин рягьятваларра хура – заан технологияйин медицинайин кюмек бадали, муганазси жара регионариз гъягъювал, рякъяриз, деъру йишваз тувру харжар апIувал сарун лазим шуладар – жвуван прописка айи йишваъ больницайиз илтIикIну, увуз заан технологияйин кюмек гъадабгъ. Дидланра савайи, мици хьували ерли бюджетаризра налогар жюрейиинди аьлава гъазанжар хура. Саб гафниинди, уву гъитIибкку месэла вари терефарихъанди гьял дапIну ккуниб ву. ИкибаштIан, агьалйирира чпин духтрарихьна вуйи янашмиш’вал гьюдюхну ккунду, фицики духтриз чпин ляхин аьзарлуйизтIан ужуди аьгъя.
ТIягъвни фуж фуж вуш, уччвуди улупну
– ТIягъвнин вахтна уву регьбервал туврайи министерство ва кIул’инди увура гизаф ражари учIру тянкьидваликк кахъри гъахьунчва, гизафси далилар адру тянкьидваликк. Гьаму читин аьгьвалатнаан уву фицдар уьмрин дарсар адагъунва?
– Сабпи ва варитIан асас дарс гьадму вуки, тIягъвни узуз шликк никк, хъа шликк – мегь ккаш аьгъю апIуз мумкинвал тувну. Гьаму читин вахтну гьарсар инсан фуж вуш лап уччвуди улупну. ТIягъюн улубкьайиз саб жерге касари, жвуван хъюхъник тIуб кучри, кIуйи: узу, Жамалудин Аьлиевич, ляхин гьаци тешкил апIарзаки, больница лап сяаьтси либхиди. Хъа уьзур гъафиган, дурар марцциди улариккан гъудургнийи, дурарин сес ебхьури имдайи. Ихь айтуйиъ, рабгру хюндикк никк шулдар кIури, аьгъдарди кIурайиб дар. Хъа тумунур касдихьдинди бязиган лигуйва ва шаклу шуйва – яраб мугъ’ан фукIа удукьуйкIан? Хъа гизафси гьадму жюре, гизаф гафар ва тярифар дарапIру касари чпи жвуван коллективдихъан жавабдарвал гъабхурайи, аьзарлуйир сагъ апIбан бадали, юкIв тувуз гьязур вуйи халис руководителар вуйиб улупнийи. ВаритIан аьхю дарс гьаму гъабхьунзуз, мумкин ву жара шартIариъ гьичра гъадабгъуз даршлу дарс.
Кьюбпи дарс: саб ляхниин нубатнан ражари сан инанмиш гъахьунза – синихар кирчувал ляхин апIувал дар, тягьнйир йивуз рягьятди ву, лихуз – читинди.
Гьеле тIягъюн ккебгъайиз улихьна, жара уьлкйириъ коронавирусдихъди аьлакьалу гъагъи аьгьвлатнакан хабрар гъюрайиган, учу республикайин вари пIипIариъ улихьккимиди гьязурлугвалин ва вердиш’валин ляхнар тешкил гъапIнийча. Фицики узу гъавриъ айза – эгер салам, сумчир, хайир-шейир гъабхьиган гизаф инсанар гъювал аьдатнаъ абхънайи ихь республикайиз му уьзур гъафиш, натижйир лап пашмандар хьиди. Гьаци гъабхьнура ву. Сифте шубуд агъзур инсанар айи гъулан вари агьалйир, учу йигъди-йишвди мягъян кIурашра, уьзриан кечмиш гъахьирин саламдиз гъягъюру, хъасин душваъ саб дупну уьзур тарабгъуз хъюбгъиган, учуз зенгар апIуз хъюгъру – аьгьавалат хявиди ву, йишвлан йишв’ина гъахру мобильный рентген гъурулушар гьаай, дармнар гьуркIрадарчуз кIури…
Сабансан ражари кIураза – синихар кирчузтIан рягьти ляхин дюн’яйиъ сабра адаршул. Йиз аппаратдиъ айи гъарашугъар суткайиъ, кIарзавуз, 25 сяаьтна лихури гъахьну. Гизафдар чпира аьзарлу гъахьнийи, хулаъ капельницйир апIури, дармнар итIури ва рубар йивури, амма манзилнаъди лихури гъахьну. Жара жюрейиинди шулдайи, фицики документарин кьадар саб-швнуб ражари артухъ гъабхьнийи, хъа ляхниъ айидар – кьюб ражари цIиб. Гьаму аьгьвалат чпин улариинди гъябкъю касар узу кIурайибдин гъавриъ а, хъа имбудариз гъапишра, дарпишра, мяна адар.
– Ва ихь сюгьбатнан аьхириъ яв, сагъламвалин министрин, терефнаан ихь газат урхурайидариз вуйи теклифар.
– ВаритIан асас теклиф – пишекрарихъ хъпехъувал, дурари кIуруб апIувал. Медицинайин ва уьзрарин гьякьнаан саб жюрейинра аьгъювалар адру касариз, социалин сетариъ айи хабрариз иб тутрувувал. Жвуван хулариъ айи яшлу касарикан, жюрбежюр уьзрар кайидарикан фикир дапIну, жвув жямяьтлугъ йишвариз гъягъруган, ихтиятвал апIинай – маскйир алахьай, марццишин уьбхяй. Ухьу лап ухди буш ва мугъаятсуз шулухьа, хъа уьзур ихь арайиан гьелелиг дубшну адар. Узуз варитIан гизафси ккуниб ихь республикайин гьарсар агьали сагъди, юкIв шадди хьувал вузуз. Вари сагъ ишричву!
