Учу Дагъустандин гьюкуматдин университетдин филологияйин факультетдин табасаран чIалнан отделениейиъ урхурайи студентари газатдин редакцияйиъ практика гъабхурайи вахтна «Яшлу касдихъди сюгьбат» кIуру нубатнан темайиан гъидикIу макьалйир чап апIурача.
Гьарсаб вахтназ чан читинвалар а
Ферюза Ильясова, ДГУ, 4-пи курс
Узуз йиз аьхю баб Периханум Ильясовайикан ктибтуз ккундузуз. Дугъан яш 99 йис ву.
– Периханум баб, магьа яв варж йис шулайив. Уву ярхи ва баркаллу уьмур хъапIунва. Гьелбетда, читинваларра гизаф гъяркъюнвуз. Дурарикан жикъиди ктибтуб ккун апIураза.
– Узу 1921-пи йисан Табасаран райондин Пилигъ гъулан агьали Ражаб Аьгьмедовдин аьхю хизандиъ бабкан гъахьунза. Учу кюлфетдиъ ургур велед айча. Йиз сарну чве дявдиъра иштирак гъахьну. Йиз риш вахтари, гьеле адашдин хулаъ амидира, гизаф читинвалар гъяркъюнзуз. Узу аьхюдарихъди сабси колхоздин ляхниз гъягъюри гъахьунза. Мягьсулар дурзнайи хутIлариъ ачIал апIруган, йицар ккитIну, ярквраз гакIвлариз гъягъруган, хутIларилан шилар зигруган ва хайлин жара ляхнариъ иштирак шули гъахьунза. ДумутIанра савайи, сурслин иган убгруган, узуси пучIу хил хьайи кас цIибтIан адар, кIуйи гъуландари. Узу колхоздиъ намуслувалиинди ляхин апIурайивализ лигну, йиз суратра кми-кмиди газатрин машарик капIри гъахьнийи. Думуган читин замана вушра, инсанар шадди ва разиди шуйи.
– Учву, ихь гъуландари, Ватандин Аьхю дявдиъ гъадабгъу Гъалибвалик фициб пай кивнушра кидибта, баб.
– Ватандин Аьхю дявдин вахтари узура, имбу касариси, йиз зегьмет гъалибвал бадали сарф гъапIунза. Узу ихь республика душмнарихьан уьбхюз кIури, Тарумовкайиз гъанавар ерккуз ва КIежухна тIумтIариз архар ерккуз гъягъюри гъахьунза. Ич хизан аьхюб вушра, дявдиъ айи ихь эскрариз учхьан шлу кюмекар апIуйи шуйча – мани атIнар, бегьлийир ургъуйча ва хул’ан итIру сурсатар хътауйча. Ватандин Аьхю дявдин аьхириъ цIиб гъагъи вахтар гъахьнийи – фронтдиан гьергу гъачгъар гъулариз кьяляхъ гъюз хъюгънийи. Дурари, гучIар ккаъри, инсанарихьан малар-чарвйир тада-гъури шуйи. Гъулариъ айи жигьиларра чпихъди инсанариз гучIар ккауз гъадагъуйи. Гъачгъарихъди женг гъабхуз жаза тувру десте ихь терефнан гъуларизра гьапIнийи. Гьадрариз ипIруб апIуз узура гъягъюри гъахьунза. Жвуван аьхю хизандизра, дураризра кади гюмбейиз дяхин рябгъюз рягъниккнара гъягъюри шуйза.
– Дявдин вахтна ва дявдин кьяляхъ йисари уьмур фициб вуйи?
– Йиз вахт гъафиган, швуваз гъушунза. Уьмриъ хайлин гъагъи вахтар алахьунзуз, амма хилар зат ис гъапIундарза. Йиз зегьметниинди йирхьур велед арайиз адагъунза. Уьмриъ узкан тина саризра я гиран ктапIу, я кучIал гъапIу кас дарза. Хайлин халачйирра гъурхунза, дураринра ужур устад вуди гъахьунза. Тап пенсияйиз удучIвайизкьан совхоздиъра гъилихунза. Гьамус сарун яшар духьнайиз, жандин ва хиларин кIубанвал, ликариъ аман амдариз, гьаддиз лигну, йиз баяр-шубарихъди ва худларихъди зарафатнан гаф-чIал апIури, хулаъ деъну шулза.
Ухьу гъийин уьмур фукьан ужуб ву кIурушра, думура пучIуб дар. Гьарсаб вахтназ чан читинвалар ади шулу, вари терефарихъан рягьят хьуз мумкин дар.
– Уьлкейин кIулиъ айидари уву гъизигу зегьметназ кьимат тувнийин, баб?
– Гьар йисан 9-пи Майиъ узуз грамотйир, гьюрматнан кагъзар, хъа гьацира юбилейин медалар туври шулу. Гьаддин гьякьнаан ихь уьлкейин Президент В.В. Путиндиз аьхю чухсагъул пуз ккундузуз, гьаз гъапиш узу гъапIу зегьмет дугъу гьархуз гъитрадар, хайлин кюмекарра апIура.
– Сюгьбат гъабхбаз чухсагъул, Периханум баб. Аллагьди сагъ’вал тувривуз, хъана ярхи уьмрин сагьиб ишри ву.
Агьли касдиз уьмур ва дидин кьимат аьгъя
Саният Платова, ДГУ, 4–пи курс
Узу ич Яргъил гъулан агьли Нурягьмед Къазиаьгьмедовдихъди сюгьбат гъубхунза. Нурягьмед Пирмягьямедовичдин яш 80 йис ву. Дугъаз йирхьур байна йирхьур худул а. Нурягьмед аба хайлин йисари мектебдиъ урус чIал ва литература кивру мялимди ва мектебдин директордира гъилихну.
– Нурягьмед аба, уву наан бабкан ва аьхю гъахьунву?
– Узу, жан риш, Хив райондин Яргъил гъулаъ бабкан ва гьадушваъ аьхюра гъахьир вуза.
– Уву мектебдиъ урхурайиган, варитIан аку гьядиса фициб вуди гъабхьнияв, Нурягьмед аба?
– 1955-пи йисан Яргъларин тамам дару кьялан мектеб ккудубкIунза ва гьадму йисан Дербентдин педучилищейик урхуз кучIвнийза. Гьадму ляхин йиз адашдиз, думу Ватандин Аьхю дявдин инвалид вуйи, аьхю пешкеш гъабхьнийи.
– Нурягьмед аба, мектебдиъ фуну предметар ккунидар вуйвуз?
– Узу мектебдиъ хьубариз урхури гъахьунза. Узуна йиз чуччу Шагьнабатди 1953-пи йисан Хив райондиъ кIули гъубшу фестивалиъ пешкешнан йишварра гъадагъунча. Йиз юкIв али предметар математика ва урус чIал вуйи.
– Фуну хураг варитIан ккуниб вувуз?
– Хачун афрар ва гюмбйир.
– Яв фикриан, Нурягьмед аба, инсандин бахт фу ву?
– Хулаъ гьюрмат, аьхюр-бицIирин аьдалат, Аллагьдин амриан хизандин сагъ’вал.
– Инсандин хасиятнан фунуб лишан гизафси кьабулди вувуз?
– Аьлхъру маш ва уж’вал.
– Яв уьмриъ фуну йисар варитIан читиндар гъахьну?
– 1962-пи йис, Куба бадали СССР-ин ва США-йин дяви ккебгъуз лап къурху айи вахт.
– Нурягьмед аба, фици фикир апIурава, гьамусдин яшайиш ужуб вуйин, дарш ичв вахтнан яшайиш?
– Аллагьдин амриан гьамусдин вахтар агъзур ражари ужудар ву, ипIруб-убхърубдин, алабхьрубдин – вари терефариан.
– Фицдар инсанариин уву аьшкьлу шулава?
– Хизандиъ гьюрмат айириин, ляхниин юкIв алириин ва чан Ватандиз вафалу вуйириин.
– Гьаму дюн’яйиъ гизафси фтихьан гучIурвуз?
– ГучIурзуз ялгъуз Аллагьдихьан, хъасин гьюкуматдин къанун чIур апIбахьан, жан риш.
– Увуз варитIан ккуни халкьдин мисалар фицдар ву, Нурягьмед аба?
– Гьюрматназ гьюрмат апIруб ву. Жвув бажит дархьиш, дажи кьар’ан удубчIвудар
– Уву гьаму дюн’ яйиъ фтиин рази дарва?
– Гьюрмат цIиб шула. Аьхюр-бицIирин арайиъ айи рафтар дургура.
– Фуну машгьур инсанар увуз кьабулди вувуз?
– Гьюкумат бадали зегьмет гъизигу Иосиф Сталин ва гьамусдин вахтна Владимир Путин. Сталинди дявдин вахтна Ватан уьбхюрза кIури, совет халкьдихъди аьзият гъизигну. Дугъаз алахьру ккурттаркьан бегьемди ади гъахьундар. Хъа Путинди, чан халкь бадали, вари дюн’яйин паччгьарин арайиъ гизаф зегьмет зигура.
– Жигьил наслиз фициб насигьят тувуз шулвухьан?
– Ватан бадали зегьмет зигай ва Ватан уьбхяй. Гъит, йиз халкь, йиз Ватан бахтлу ва нурлу ишри, жигьил насил гележег хъайиб ибшри.
– Чугъсагъул, Нурягьмед аба, увура сагъ ишриву.
Учву гъи женнетдиъ ачва, жан риш
Раисат Исаева, ДГУ, 4–пи курс
Хив райондин Гъвандикк гъулаъ гизаф йисари уьмур хъапIу агьли касар думукьан амдар. Гьадрарикан сар Угълан Гьясанова ву. Угълан Мирзабеговна 1920-пи йисан Хив райондин Гъвандикк гъулаъ бабкан гъахьну. Цци 1-пи июлиъ Угълан бабан 100 йис тамам гъабхьну. Угълан баб йиз гъунши вуйиз, думу гизаф ужуб хасиятнан дишагьли ву. Узу дугъкан чан уьмрикан ктибтуб ккун гъапIнийза.
– Жан риш, узухьна гъюб гизаф ужуб ляхин гъапIунва, – гьаму гафариинди кьабул гъапIнийи Угълан бабу узу. – Улихьдин вахтари гизаф читинди вуйи. Гьамусдиси дарди, улихьган гизаф ляхнар апIуйи. Гьамусдиндар женнетдиъ ачва, жан риш. Узу мектебдиъ гъаравулра вуди гъахьунза, ашбаздира гъилихунза, сарун пузавузки, колхоздин вахтари йицIикьюб хюнира хилихъ хъади, аьхюнур дояркара вуди гъахьунза. Хюнйир ккудурзну, артилиз халачйир урхуз гъягъюй- за. Халачачивалианра 36 йисандин тажрубара азуз. Мархьар ургъруган, артилиъ шуйча, хъа ригъ гъапIган, кьял’инди шилар хури, игнариъ – думу вахтна жилар адайи. Колхоздин замана ккудубкIган, совхозарин замана ккебгънийи. Гьадмуганра игнар ургуйи.
– Хъа, я Угълан баб, фуну вахтна ужуди вуйи – улихьган, дарш гьамус?
– Жан риш, уву фу кIурава, учву гьамус женнетдиъ ачва, учву фу ляхнар апIурачвахъа? Учу, гвачIнин ахсрар ккивган хулан ляхнар дапIну, уьл адарш, хамир китIибшну, уьл дубжну, вари сивариз укI ккадабгъуз гъя-гъюйча. УкI ккадабгъну гъюруган, варидари илипну мяълийин сес гъюйча. Думуган шад’вал айи, инсанарра разидар вуйи.
Машкврарин вахтари вари ихь клубарин икриъ гъварч шуйи, мяракайин сес илипну, вариди шадвал хъапIуйи. Гьамус алабхьру палат, ипIру уьл ашра, думуганси шадди дар, машквар гъабхьиган, думу къайд апIури, вари чпин хулаъ шулу, хъа ич вахтна дици дайи.
– Хъа дявдин вахтарикан фу пуз шулвухьан, Угълан баб?
– Думу вахтна узу дявдиъ айидариз хътауз атIнар, бегьлийир урхури гъахьунза.
Жигьил вахтна фукьан вушра ляхнар гъапIур вуза, укI убшвруган, жиларихъди убшвуйза, ккадабгъруган – ккадабгъуйза. Жигьилди вуйиган гизаф кьувват кади гъабхьунзук, хъа гьамус бабхьан бегьемди лицузкьан шули амдар.
– Чухсагъул увуз, Угълан баб, Аллагьди уьрхриву.
Баб хизандин девлет ву
Марият Аьбдурягьманова, ДГУ, 4-пи курс
Баб айивал вартIан аьхю девлет ву. Баб – маракьлу тарихарин хазна ву. Фу суал тувишра, дугъаз варибдиз жаваб аьгъя. Узуз сар бабтIан имдарзуз – Сафри Аьбдуллаевна. Думу 1935-пи йисан Ляхя гъулаъ бабкан гъахьну. Сафри бабан июлин эвелиъ 85 йис гъабхьну, ва узу дугъхьан саб бицIи интервью гъадабгънийза.
– Ассаламу аьлейкум, баб. Яв бабкан гъахьи йигъ мубарак ибшри!
– Ваалейкум салам, йиз худул. Чухсагъул увуз, йиз бабкан гъахьи йигъ кIваин хьпан. Лап ужу шул, узу ихтилатар апIуз гизаф ккунир вуза.
– Ватандин Аьхю дяви ккебгъган, яв швнуд йис вуйи, баб?
– Думуган узу 6 йисаъ айи бицIи риш вуйза.
– Яв хизандиан дявдиз гъушдар фужкIа айин?
– Йиз адаш гъухнийи сенграр риккуз, хъа гъардшар дявдихъан армияйиз гъухнийи.
– Дявдин вахтарин сарун фицдар гьядисйир кIваин илмияв?
– Аьхюр-бицIир дарпиди, вариди колхоздин ляхнариъ чипхьан шлу кюмек апIуйи: шилар, укIар зигуйи. Колхоздиъ уч гъапIу сурсатар дявдиъ айидариз хътаури шуйи. Гизаф читин вахтар вуйи, ипIруб гьитIибкIури ясана тадабгъури, гъулариъ гъачгъар шуйи.
– Хъа дявдин кьяляхъ гъуларин яшайиш фициб гъабхьну?
– Дяви ккудубкIбан кьяляхъра лап читинди гъабхьну. Ляхнар цIиб гъахьундайи, ипIрубдинра кьитди вуйи. Дявдиз гъушу хайлин касарра кьяляхъ гъафундар. Дявди хайлин уьмрар гъухну.
– Даришри му дюн’яйиъ сарун дявйир! Чухсагъул увуз, баб, сьгьбатназ. Гъит яв сагъ’вал ужуди гъубзри!
