Апрелин 18-пи йигъан вари халкьарин ядиграр ва тарихи йишвар уьрхру йигъ къайд апIуру. Тарихи йишварси тарихнан важиблу гьядисйир кIули гъушу, кюгьне дараматар айи йишварра гьисаб апIуру. Урусатдиъ XVIII аьсрихъан мина кюгьне йишвар уьрхбаз гьюкуматдин терефнаан фикир тувуз хъюгъну.
Пётр Сарпири кюгьне алатар уьрхювал тIалаб гъапIну. Думу вахтнахъан мина гизаф йисар гъушну. Уьлкейин кIулиъ айидари гъабхури гъахьи политикайин, дявйирин, гъулан мяишатдин ляхнарин натижайиъ тарихнан гизаф ядиграр чIур гъапIну, адагъну жара уьлкйириз гъухну. 1966-пи йисан Советарин Союздиъ тарихнан ва культурайин ядиг-рар уьрхру вари Урусатдин жямяаьтлугъ арайиз гъафнийи. Думу тешкилатди тарих ахтармиш апIру аьлимар, кюгьне алатариин юкIв али касар сатIи гъапIну. 1976-пи йисан тарихнан ядиграр уьрхбан гьякьнаан къанунра кьабул гъапIнийи. Амма йишвариин гъира думу къанундиз хъайивал апIру гизаф касар адар.
Дагъустан тарихнан ядиграрин бинаси гьисаб апIуз шулу, фицики республикайиъ айи Дербент шагьрин «Нарын-гъала» ихь уьлкейин варитIан кюгьне культурайин ядиграрикан саб ву. Табасаран районра тарихнан ядиграрин гьякьнаан кьяляхъ хътар. Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъала (сабпи шиклиъ) Табасарандин кьялан аьсрарин тарихнан ва архитектурайин уткан ядигар ву. Думу гъала, багахь хьайи гъулар душмнарин алжагъбарихьан уьрхбан бадали, тикмиш гъапIуб вуйи. Гъала, тарихнан ядигар вушра, хъайивал апIрур адарди дипну, гизаф йисар гъахьнийи. Советарин Союздин вахтна гъалайин багахь йишвариин фестивалар гъахури шуйи, амма дина машин гъябгъру рякъ ккиврур, даргъурайи цалар къайдайиз хрур гъахьундайи.
Аьхиримжи йисари райондин кIулиъ айидари думу гъалайихьна вуйи рафтар дигиш гъапIну. Табасаран райондин 90 йисандин юбилей къайд апIайиз улихьна гъалайиин рас апIбан хайлин ляхнар кIули гъухну. Гьамус Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъалайиина рякъра дапIна, думу гъафи-гъушу туристар гьяйран апIруси дебккна. Табасаран райондин кIулиъ айи Мягьямед Къурбановдин гафариинди, душв’ин апIру ляхнар гьамусра ккудукIнадар. Гъалайиз лигуз гъюру туристариз хъана гъулайвалар лазим ву. Къайд апIувал лазим вуки, гъалайиин дапIнайи расвалин ляхнариз гьюкуматдин пулин дакьатар харж дапIнадар – дурар Табасаран райондихьан ярхлаъ яшамиш шулайи ихь ватанагьлийирин, дилаварч-йирин пулин дакьатар ву.
Табасаран район – Дагъустан Республикайин варитIан уткан районарикан саб ву. Райондин аьтрафарин табиаьтди дина гъушу гьарсар кас гьяйран апIуру. Хянгъярин Рибчрарикан деребхьу кас Дагъустандин ругариин алдаршул. Жвулли гъулан мист ва минара федералин мяна айи культурайин ядиграр ву. Табасаран райондин Гъулли гъулаъ саб михра адарди дапIнайи гъяд (кьюбпи шиклиъ) а. Гъулан агьалйирин гафариинди, думу гъядун 800 йискьан ву. Къужник гъулан багахь хьайи табиаьтдин гъвандин гъяд 6 метр яркьушин, 100 метр ярхишин айиб ву. Ругуж гъулан багахь хьайи, гергми биржвар ккайи «ЗюртIил» гъядун цаларин ягълишин 40 метркьан ву. ХустIил гъулан багахь хьайи «Дюрхъ» табиаьтдин ядигар ву.
Ктухури гъабхьиш, ра-йондин гьарсаб гъулаъ, кюгьне накьварилан гъадабгъну, тарихнан ядиграр адру йишв адар. Ухьуз Аллагьди туву уткан ва марцци табиаьт, кюгьне вахтарихъан мина гъузнайи ядиграр гъи ухьу дюрхну ккунду. Ядиграр – вахтнан шагьидар ву.
Шиклар гъивур
Иса Аьбдурягьманов ву
