Дагъустандиъ Урусатдин жара регионариъ адру кьадар миллетарин вакилар албагну, сатIиди яшамиш шула. Хъа му кьадар халкьрин аьдатарикан улхуруш, гьарсаб миллет, гьарсаб гъул чпизтIан хас дару жюрбежюр аьдатариин биналамиш шула. Амма аьдатарин тафавутлувализ дилигди, Дагъустандин халкьар сатIи апIру, уьмуми маракьар уьрхру терефар гизаф а.
Дагъустандин тарихнаъ ихь ватандашариина харижи уьлкйириан чапхунчйир алжагъувалин, гизаф кьадар инсанар йивну йихувалин фукьан вушра гьядисйир, рес-публикайин агьалйир чIуру уьзрариан йихувалин, гаш зигувалин дюшюшар мялум ву. Дагълариъ гъулар чиб-чпихьан ярхлади ерлешмиш духьнашра, читин йигъан дагълу халкьар сатIи шули гъахьну. Думу гьядисйирикан ихь тарих ахтармиш апIру аьлимари чпин китабариъ гизаф дибикIна. Хъа гъийин улхуб инсанарин хасиятарикан, пуликан, яшайишдикан гъабхуз ккундузуз.
Гъийин девриъ дюн’яйиъ яшамиш шулайи аьхюну пай агьалйир девлетнахъ хъергна. Гизафдарин фикриинди, девлет гъабхьиш, вари месэлйир гьял апIуз шулу, гьаддихъди сабси бахтлу уьмурра чав чаланди гъюру. Гьаци вуйкIан?
Гьелбетда, касибвалиан кIул адабгъуз даршулайи касдихьан бахт гьисс апIуз шулдар. Жвуван хилариинди ва гьялал зегьметниинди девлет гъазанмиш апIуз шлу вахтар тарихназ гъушну. Ав, гьамусдин девриъ пул адарди яшамиш хьузра лап читинди ву. Гьаддиз гьарсар кас, пул гъазанмиш апIбан бадали, гьюкуматдин жюрбежюр заан гъуллугъариъ ляхниъ учIвуз чалишмиш, алвер апIбан, дилаварчивалин ляхнариин машгъул шулу.
Анжагъ инсандин нефс пулихъди абцIуз шлу мутму дар, я пул гизафра шлуб дар. Пул фукьан артухъди хилиъ абхъруш, ихь тIалабарра гьадмукьан артухъ шулу. Аллагьу Тяаьлайи инсан гьаци халкь дапIнаки, дугъаз фукьан ашра, чаз айиб цIибдиси рябкъюру, хъана ккун шулу. Урус шаир Александр Пушкиндин «Балугъчийикан ва балугъикан вуйи махъв» кIваин апIурхьа. Лап йирси кумайиъ гъюбгъю кьябахъ дуснайи гъардиз цIийи кьяб ккун гъабхьнийи. Гьар йигъан чан тIалабар цIийи алаури, гъардиз гъизилин балугъдиинра кмиди аьхювал апIуз ккун гъабхьну. Аьхирки, думу гьич фукIара амдарди гъядяхъну.
«Ухьу пул гъазанмиш апIбан бадали яшамиш шуладархьа, ухьу гъазанмиш апIурахьа яшамиш хьпан бадали»,
– ихь абйирин гьаму гафар фикриз гъадагъну, намус кIваълан гьадрапIди яшамиш духьну ккунду.
Намуснакан улхуруш, гьамусдин девриъ думу гаф гьарсар касди чаз кьабул вуйиганси ишлетмиш апIура. Хъа «намус» кIуру гафнан мяна гизаф деринуб ва яркьуб ву, диди дугъривал, аькьюллувал, гъир’ятлувал, ягь, нач’вал, гьякьлувал, гьюрматлувал, вафалувал, рягьимлувал сатIи апIура. Мидланра савайи, миллетар жюрбежюрдар вушра, намуслували дагъустанлуйир сатIи апIура. Ухьуз, дагълуйириз, варитIан кьиматлуб жямяаьтлугъдин улихь марцциди гъузувал ву. Намус бадали, кIул за дапIну лицруганси уьмур хъапIрахьа, лазим гъабхьиш, женгнаъра учIврахьа. Намуслу инсан гъапиган, гьаддиинди инсандин хъапIрайи уьмриз, хасиятназ, дугъак кайи гъиллигъариз, апIурайи ляхниз кьимат тувуз шулу. Дупну ккундуки, намуслуди уьмур хъапIбан бадали, мюгькам хасият, кIван ижмивал лазим ву. Намус кайи инсанди чан гьарсаб алдабгъурайи лик, гьарсаб апIурайи гаф, ляхин, фикир дапIну, хъасин апIуру.
Дагъустанлуйирин арайиъ юкIв жумарт вуйи инсанарра цIиб адар. Сар кас бала-кьазайикк ккахъиган, дугъаз гизафдари кюмек апIуру. Гьадму касарин арайиъ девлетлуйиртIан чпин яша-йишдизра бегьемди гьубкIри адру инсанар гизаф а. Дурар закурин йигъак, сар Аллагьдик умуд кади яшамиш шула. Гьаму улихьнаси Каспийск шагьриан вуйи аьзарлу бицIир – Раббия кIуру риш сагъ апIбан бадали, лап багьалу руб йивувал лазим вуди, 180 миллион манат уч апIури гъахьну. Думу ляхниъ рягьимлувалин фондари, лап гизаф агьалйири, аьхюдари-бицIидари иштирак’вал гъапIну ва апIури ими. Саб республикайиъ му кьадар пул уч апIувал рягьят ляхин дар. Апрелин 14-пи йигъаз 107 784 120 манат уч дапIнайи. Имбу кьадар пулра уч дапIну, бицIи риш сагъ шул кIури, умуд кивдихьа.
Эгер сагъ’вал зат адарш, думу пулихъ гъадабгъуз шулдар. Хъа гъийин деврин медицинайи пулин кюмекниинди аьламатарра апIуру. Гьаму дюшюшнаан мялум шулайиси, дюн’яйиъ варитIан багьа вуйиб инсандин сагъ’вал ву. Албагну яшамиш шулайи халкьдиз жара месэлйир гьял апIуз читин дар.
