«ВаритIан асас месэла – сатIи духьну, савадлувал улихьна гъабхури, багъри жил балгури ва девлетлу апIури, албагну яшамиш хьуб ву».
Багъир Ражабов
Бажаранлу табасаран шаир, прозаик, публицист ва жямяаьтлугъ кас «Вари Урусатди баркаллуди кIваин уьбхюра» дипломдин, М.Ю.Лермонтовдин ва А.П.Чеховдин медаларин сагьиб, Урусатдин писателарин Союздин ва журналистарин Союздин член Багъир Ражабович Ражабовдин эсерарра, чав учвси, уьмриъ гьякь бадали ва халкьдиз уж’вал бадали женгнаъ айидар ву. Дугъан эсерар гьарган чан ялавлу ватанпервервалин, савадлу юриствалин ва учIру журналиствалин тажрубайин бинайиин яратмиш апIурайидар ву. Чан сяргьят адру аьгъювалари, абйирилан дурубкьнайи ирс уьбхбан дурумлували ва Ватандихьна, инсанарихьна вуйи ккунивали гъира дугъаз халкь ва жигьил наслар бадали чан хазна айи мяднарстар эсерариин сикин дарди лихуз гъитра.
Багъир Ражабович яратмиш’валин рякъюъ живан вахтари учIвну. Гьеле мектебдиъ имиди дугъан шиърар райондин газатдиъ, альманахариъ ва сатIи сборникариъ чап апIуз хъюгъну. Багъир Ражабовичдин эсерариз хусуси жюрейин хатI, дугъан чIалназ – хътатIабццру девлетлувал, фикрариз гьюлеризсиб деринвал, кIван хиялариз – дагъларизсиб ягъалвал ва Табасарандин сиварин гьавайизсиб марццивал хас ву. Инсанарихьна ккудудубкIру ккунивал айи, дугъан халкь-махлукьатдин уьмрин гьякьикьатдиз тялукь вуйи эсерари неинки Табасарандин, хъа гьацира вари Дагъустандин ва Урусатдин литература девлетлу апIбак лайикьлу пай кивна.
Гьамусдиз Багъир Ражабовичдин йицIуб китаб чапдиан удучIвна: «Шавгьар», «Ахсрар» (1974); «Аманат» (1978); «Уьмрин ахсрар» (1980); «Уьмрин жилгъйириъди» (1985); «Уьмрин жилгъйириъди» (2-пи пай, 1980); «Намуснан сир» (2010); «ЦIийи йигъан аквнахъди» (2013); «ДиликIузди хъиршдар» (2019); «Тайна чести» (2021).
Гъи, жигьил насил урус чIалниина гъюри, их чIалниинди ишлетмиш апIурайи гафарин кьадар цIиб шули, думу чIикъри шулайи вахтна Багъир Ражабовичсир писатели гъидикIу эсерариъ чIалнан хазна уч дубхьна. Дицдар эсерарин гъварч вуйи китабар бабан чIалнан девлетлувал атIабгнайи академический словарарик мисал ву.
Гьамусяаьт учв лайикьлу рягьятвалиъ ашра, Багъир Ражабовичди табасаран халкьдин ва вари дагъустан халкьдин жямяаьтлугъ уьмриъ жанлу иштирак’вал давам апIура. Думу, гьациб аьшкьлувалиинди табасаран литература жюрбежюр терефариан девлетлу апIури, цIийи эсерар яратмиш апIбиинра лихура.
– Багъир Ражабович, гъийин ихь сюгьбат яв байвахтналан ккебгъуз ккундучуз. Ухди адашдихъ мягьрум гъахьи ва бицIи вахт дявдин вядайиин алабхъу яв живан йисар фици гъушну?
– Узу ич хизандиъ жили веледарикан вартIан аьхюр вуйза. Йирхьуд йисаъ ади, колхоздин гьяйвнар уьрхюри гъахьунза. Кьюрдну йицарихъди мярхяриъди колхоздин хутIлариз пейин гъабхуйза. Гъул ккадабкуз даршлуган, гъючIакк гакIул ккивну, ккадабкури гъахьунза. Уьмур гьамциб гъабхьну. Белки, узу зегьметну лигим гъапIуншул. Энгельсди кIурайиси, зегьметну инсан арайиз гъахну.
Йиз чи Зюгьре ихь табасаран литературайин классикарикан сар вуйи Манаф Шамхаловдин уьмрин юлдаш вуди гъахьну. Гьадму М. Шамхаловди учу аьхю гъапIну. Гьадгъу узу Дербентдиз Сталиндин школайиз гьаъну. Узу, ургубпи классдиъ айир, хьубпи классдиз кьабул дапIну, урчIвубпи классдиина гъяйиз Дербентдиъ урхури гъахьунза. Гьадушваъ урхурайи вахтна узу интернатдин советдин председателди ктагъну ва красный уголокдин – душваъ пианино, тар, шахматар, шашкйир ади, бицIидар аргъаж хьуз мумкинвалар айи – жюлег узухь хьади гъабхьну.
Ич хулар ахьну, чIур гъахьи вахтна, М. Шамхаловди ич дадара, тму баярра чан хулаз хъади душну, узура Хивна хъади гъафну. Узу, Хив урчIвубпи классдиъ урхури, комсомолин райкомдиъ секретарди ляхин апIури гъахьунза. Узу бюройин члендира дишла ктагъну. Вари машкврариъ мектебдиъ урхурайидарин терефнаан улхуз гаф узуз туври гъахьну. Гьадму вахтнахъанмина зарбди улхуб йиз хасият вуди гъубзну.
– Уву гаф кIуруган, хъпехъуз гизаф аьшкь шулу, Багъир Ражабович. Увуз, жиниб дар, табасаранарин Цицерон кIура…
– Мягьячгъалайиъ жюрбежюр серенжемариъ узу удучIвну улхруган, генерал Халиловди, АбутIалиб Абиловди, МутIалиб Митаровди узуз табасаранарин Цицерон кIури гъахьну. Думу гафар гьадлин арайиз гъафидар ву. Узу гизаф эсерар, мяналу келимйир кIваъланди аьгъю апIури гъахьунза.
– Багъир Ражабович, яв жигьил вахтарин жигьиларихъди тевган, гъийин жигьилар фици рякъюравуз?
– Инсанарра, дюн’я учвси, диалектический гьяракатнаъ а. Вари дигиш шула – инсанарра дигиш гъахьну. Советарин вахтна дуствали агъавал апIури гъахьну. Гьамус, гьяйифки, гъюри-гъюри, гьадму дуствал дубгура. Думуган халкьди уьлке бадали зегьмет зигури гъахьну, хъа гьамус гьарди чав учв бадали зегьмет зигура. Саб йишваъра ихь уьлкеси, девлетлу-йирна касибар жара духьну, кьюб йи-шваз пай дубхьнайи уьлке адар. Ухьухь саб-швнуб насли гъазанмиш гъапIу девлет-хазна 5 процент инсанарин хилиъ а. Гьаци гъабхьи вахтна халкьдин арайиъ фаркь’валихъди жаравалра ипра. Улихьган мици дайи. Улихьди ихь халкьди Октябрин инкъилабдин ччвурнахъ хъайи гъанав лопаткйирииндина беллемйириинди тикмиш гъапIну. Советарин вахтна тасдикь гъапIу Зегьметнан Уьру Пайдгъин орден РСФСР-ин республикйирикан сабпи ражну ихь Дагъустандиз тувну. Гьаму гъанавдиз саспидари дюн’яйин миржибпи аьламат кIура. Ухьуз гьадму орден тувуз Урусатдин староста Калинин гъафну. Гьамус, гьяйифки, дуствалра имдар – касиб девлетлуйин дуст шлуб дар. Дурар гьаммишан зиддвалиъ ади гъахьну. Гьамус зиддвал дерин шула, халкь жара шула.
– Уву гизаф йисари юстицияйин министерствойиъ аьхю гъуллугънаъ гъилиху кас вува. Гьаз гьадмуган инсанари къанунар гюзет апIурайи, хъа гьамус гизафдар «понятйириинди» яшамиш шула?
Октябрин гъанав халкьдин гьунарниинди тикмиш дапIну, Калинин орден тувуз гъафну, кIурава. Хъа гьамус инсанари гьадму гъанав чиркин апIури, шагьриъ шид гьудрубкIри, вардин пай кайи мутму гьациб пис йишвахъна хурайиваликан яв фикир фициб ву?
– Гьамус халкь гизаф девлетлу вуйидариз ва гизаф касиб вуйидариз жара хьпахъди сабси, инсанарин нефс гъати шула. Гьатгъаз а, узуз гьаз адар, кIура инсанари. Пулихъ ва девлетнахъ хъергна инсанар. Улихь вахтна дици дайи. Думу вахтна инсан сар-сарилан фаркьлу хьуз гъитри гъахьундар. Чан вахтна Ленинди, партийный аьхю гъуллугъчийи заан пишекарвал айи фягьлайи (рабочийди) гъадабгъурайи гъазанжтIан артухъ гъадабгъури ккундар, гъапну. Владимир Ильичди 500 манат гъадабгъури гъахьну. Гъи ухьуз вардиз аьгъю саспи касари сад йигъан 5 миллион манат гъадабгъура, кIур. Хъа дурарна узу фици саб шулу? Гьаму девлетну инсан жара апIура, сар-сарихьан фаркьлу апIура. Ва саб бязидар, гьатгъазси чазра хьуз, вари серенжемариинди, фу дапIнура – жин дапIнура, тадабгънура – девлетнахъ хъергна.
– Багъир Ражабович, совет вахтна уву къад йисан багъри райондин «Октябрин акв» газатдин редакторди лихури гъахьунва. Думугандин ляхнин хусусивал фтиъ айи?
– Ихь газат республикайиъ ужуб вуди гьисаб апIури гъахьну. Газатдиъ вазли саб ражари сатирайин аьлава табагъ адабгъури гъахьунза, «Риб хьади шагьид гъюра бисуз иб» кIул алди, зиин шикилра тувну. Гьадди темплариз, пиянискйириз, хизандиъ гъалмагъал апIрудариз ужуди тясир апIури гъахьну. Гьацира газатдиз ТАСС-дин критический материаларра гъюри шуйи. Думуган газатдиъ фйир-вушра адагъдайи. Узхьан, редактор вуди, йиз виза тувну, газат адабгъуз шули гъабхьундар. КПСС-дин РК-йин жавабдар секретарь Юзбегов Гъадимяли халуйи газатдиз штамп йивну ккундийи. Думуган цензура айи, варибдик идеология кайи.
Думуган авторарихъди ужуб аьлакьа ади гъабхьнийич. Йисан шубубан совещанйир гъахури гъахьунча. Ужудар авторариз гонорарар тувбалан гъайри, пешкешарра туври гъахьунча.
Шиклиъ: «Октябрин акв» газатдин редактор Б.Ражабов чан коллективдихъди.
