Февралин 2-пи йигъан вари уьлкейиъ Сталинграддин женгариъ ихь кьушмар гъалиб хьувалин Йигъ къайд гъапIну. Думу йигъаз тялукь вуди, «Табасарандин нурар» газатди инсаният арайиз гъафихъан мина варитIан гъагъи ва аьхю женгарикан саб вуйи Сталинграддин дявдин тарихи гьядисйириз бахш дапIнайи макьала чап апIура.
1941-пи йисаз Сталинград шагьриъ аьлакьалу 200-тIан артухъ промышленостдин карханйир ва тешкилатар айи. Дурарикан варитIан чIатхудар тракторарин, машинарин ва тикилишчивалин заводар, «Уьру октябрь» металлургияйин завод вуйи.
1942-пи йисан июлин аьхирариъ Сталинграддин багарихьна немцарин кьюб армия гъафну. Сталинграддиз гъябгъюрайи рякъ мюгькамди уьбхюри адайи. Августдин 23-пи йигъан, немцарин кьушмари Волгайихьна рякъ ачухъ дапIну, кафари терефнаанди Сталинграддиин алархьиган, сабпи йигъари шагьур уьбхюз заводариъ лихурайи фягьлйир, дишагьлийир, шагьрин милицияйин ва НКВД-йин гъуллугъчйир, Волжский военный флотилияйин морякар ва военный училищейин курсантар гъудужвнийи. Думу йигъан Сталинграддиина фашистарин 2 агъзур самолетари бомбар ирчри, шагьур жилихьди саб апIури гъахьну. Сабпи йигъандин тIуркIбар Сталинграддин тарихнаъ варитIан гъагъидарси гьисаб апIура.
Думуган шагьрин 40 агъзуртIан артухъ агьалйир гъийихну, 150 агъзур касдиз зийнар гъахьну.
1942-пи йисан 12-пи сентябриъ шагьур немцари кьялаъ тIапIну. Думу вахтназ шагьриъ айи 480 агъзур агьалйирикан Волга нирин гагулну терефназди 300 агъзур кастIан эвакуация апIуз гъабхьундайи.
Шагьур немцарихьан азад апIбан кьяляхъ, яна 1943-пи йисан 2-пи февралихъан, жилихьди саб дапIнайи шагьриз яваш-явашди инсанар хътакуз хъюгъну. Думуган Сталинграддиъ 32 агъзурихьна инсанартIан имдайи. Шагьур бинайиан тикмиш апIуз уьлкейин вари йишвариан чпин хушниинди агьалйир гъюз хъюгъну. Дурарин кьадар бицIи вахтнан арайиъ артухъ шулайи. Гьаци, 1943-пи йисан майдиъ Сталинграддин агьалйирин кьадар 107 агъзурихьна, хъа гьадму йисан сентябриъ 210 агъзурихьна артухъ гъабхьнийи. Шагьрин тикмиш апIбан ляхнариз уьлкейин бюджетдиан 1,5 милиард манат жара гъапIнийи.
Цифрйирин чIалниинди:
Сталинграддин женгариъ, Советарин Союздин официальный гьисабариинди, 1942-пи йисан июлиан 1943-пи йисан 2-пи феврализ 1 347 214 инсан гъийихну. Му гьисабарик аьдати инсанарин терефнаан кюмек вуди аьлавади уч гъапIу кьушмарин ва НКВД-йин эскрар кахьрадар. Му терефариан гъийихдарра гизаф а.
Сталинграддин женгариъ 200 йигъанна йишван 1027 батальондин командирар, полкарин 207 командир, дивизйирин 18 командир гъийихну. Советарин эскрарин 524 800 тюфенгар, 15 052 минометар ва жара яракь, 4341 танк ва 5 654 самолет рас апIуз даршлуганси дагъитмиш гъапIну.
