Росстатди дапIнайи гьисабариинди, 2022-пи йисан 1-пи январиъ Дагъустандиъ 3 153 857 кас яшамиш шула. Хъа республикайиъ айи миллетарин вакиларин кьадар жа-жаради фукьан вуш, аьхиримжи переписдин мялуматар гьелелиг чап дапIнадар. Гьаддиз ихь макьалайиъ улихьдин, яна 2010-пи йисандин, переписдин улупбар ишлетмиш апIурухьа.

 

 

2010-пи йисан гъубху переписдиинди, гьадму вахтна Дагъустандиъ яшамиш шулайидарин кьадар 2 910 249 кас вуйи. Дурарикан, эгер, гергми дапIну, агъзрариинди кIуруш, аварар – 850 агъзур кас, даргйир – 490 агъзур кас, къумугъар – 432 агъзурикан цIиб камди, лезгйир – 385 агъзур, лакар – 161 агъзур, азербайжнар – 140 агъзурикан цIиб камди, табасаранар – 119 агъзурикан цIиб камди, урсар – 104 агъзур кас улупна. Миди вуйи миллетарин кьадар 100 агъзур кастIан цIиб ву.

Табасаранари республикайиъ яшамиш шулайи вари инсанарин кьадарнакан 4,08 % тяйин апIура, ва чан вакиларин кьадарназ лигну, ихь миллет республикайиъ 7-пи йишв’ин ал. Республикайиъ гъуллугъар пай апIруган, миллетдин кьадар гьисабназ гъадабгъуру, кIури шулу. Гьаддиз переписдин вахтна саспи миллетари, гьисабариъ чпин зарарназ гъалатI дархьуз, гизаф зегьмет зигуру. Дураригъ жвуван миллетдин кьисмат фициб шулуш вижнасуз дарудар, чпин халкьдин гъийин йигъан ва гележегдин гъайгъу зигрудар гизаф гъя; чпин халкьдин читин месэлйир гьял апIбаъ дурарин сабвал а, гъуллугъназ удучIвдари, жвувандар масу туври, гъуллугъ уьбхюрадар, хъа жвувандариз кюмек апIбиинди чиб йишв’ина дуркьура. «Ухьуз, саспи миллетаризси, саб зенгниинди ляхин дюз апIру кьувват адар, – кIура узуз ихь миллетдин сар савадлу дишагьлийи. – Жарадари чиб-чпиз кюмек апIуру…»

Ихь миллет, чан хасиятнан миди вуйи мубарак лишнарилан гъайри, ватанпервервалиинди машгьур ву. Саспи тарихчйири, кюгьне вахтари табасаранар Дагъустандиъ варитIан аьхю халкьарикан саб вуди, гъирагъдилан чапхунчйир алархьруган, дагълуйирин азадвал бадали вуйи дявйириъ гъирмиш духьну, цIиб гъахьидар ву, кIура.

Хъа ухьу гъийин йигъахьна хътакурхьа. Гьамусяаьт интернетдиъ ва инсанари хусуси метлеб айи дявдин операция гъябгъюрайи йишваз душнайи табасаран баярикан, генераларикан, депутатдикан гизаф кIура. Гьаци думу темайиан машгьур блогерар Шамил Хадулаевди ва Рамазан Рабадановди апIурайи сюгьбат кайи видео аьхиримжи вахтна социальный сетариъ дарабгъна ва варидарин хилариин ал. Гьелбетда, дицдар дакьатариан гъюрайи мялуматар ахтармиш дапIнайидар дар, аммаки му блогерари кIурайибдиинди ва жара дюшюшариъ ебхьурайибдиинди, хусуси метлеб айи дявдин операция гъябгъюрайи йи-шваъ анжагъ саб Табасаран райондиан ихь миллетдин вакилар 7 агъзур кас а кIура, хъа саспидари, душваз душнайи табасаранарин сатIи кьадар гьациб ву кIури, чпин фикрар ачухъ апIура. Саб терефнаан, думу мялуматар ахтармиш апIузра читин дар. Гьар гъулан агьал-йири, чпин гъул’ан дявдин операцияйиъ иштирак’вал апIуз фукьан баяр душнаш, ухдитIан гьисаб дапIна, ва саспи гъулариан дурарин кьадар 200-250 кас ву, кIурайидар а. Зиихъ кIваин гъапIу сану блогери, республикайиан хусуси метлеб айи дявдин хусуси операцияйиъ гъийихдарикан 20% табасаранар ву, кIура. Гьацдар ахтармиш дапIну адру мялуматариинди, ухьутIан 7 ражну, 3-4 ражну вая саб флану кьюжли цифрайин артухъ вуйидарикан гъи хилиъ яракь ади Ватан уьбхюз душнайидарин кьадар интернетдин дакьатариъ (официально вуди тасдикь дапIну адру мялуматариъ) рябкъруган, хайлин суалар арайиз гъюру. Му гафар миллетарикан вая саспи инсанарикан улхуз ваъ, ихь халкьдин гъагъи месэлйириз лигрудар агуз дикIурайидар вуйиз. Ав, имбу миллетарин баярра ихь веледарик гьисаб вуйихь, гьич саринра кIуллан чIаркьан алдадабхъри, яраби! Хъа жвуван хизандин айитI вушра, дюзвал дубхьну ккунду. Эгер, дюзвал ашра, саспидариз читинди алабхъураш, гьациб аьгьвалат гьаз дубхьнаш дилигну, гъайгъу зигури аьдат ву. Гъи гъайгъу зигуз шуладарш, гележегдиъ гьациб аьгьвалат хъанара текрар дархьуз, дидин себебар фицдар вуш, ахтармиш дапIну ккунду.

Ихь миллетдин саспи хизанариан 2-3, саспиган 4 байра, женгар айи йишвариъ шлубсиб аьгьвалат фици гъабхьну? Ихь баяриз жара ляхин ади гъабхьундарин? Гьамусдихъантина вуйи жигьилариз ляхин хьпан бадали, гьапIну ккунду? Жара районариъ, гъулариъ чпин жигьилариз фициб ляхин, фициб кесп тувра? Ихь баяри илим ктабгъурадарин, дурарикан вузарик цIидартIан кучIврадарин? Эгер гьаци вуш, фу багьна вуди ихьдари, урхуб ктадабгъди, жара рякъяр агура? Гьамусдихъантина вуйидари урхруганси, фицдар шартIар дюзелмиш дапIну ккунду? Ихь баяри эскервалин ляхин хушназ кадабгънайиб вуйин, дарш жара себебар ади? Жара миллетаринтIан ихь баяр швнуб-саб ражну артухъди хусуси метлеб айи дявдин операция гъябгъюрайи йишвариъ айивал кайиб вуйин, дарш дарин? Ихь баярин гьял, тяминвал фициб ву? Мисалназ, Шамил Хадулаевди, эскер табасаран баяр, чпиз лап лазимди айи квадрокоптер хътапIуз мумкинвал абгуб тIалаб апIури, илтIикIунзухьна, кIура. КьатI’иди гьадму ляхин фици гъабхьну, ва гьаму аьгьвалатнаъ ихь баяриз фициб кюмек лазим вуш лигурайир, гъайгъу зигурайир айин?

Гьелбетда, халкьдин читин месэл-йир гьял апIуз чалишмиш хьувал – жямяаьтлугъ тешкилатарикан халкьдин милли автономияйин асас вазифа ву, кIурудар хьиди. Ва, сабпи нубатнаан, Табасаранарин региондин милли культурайин автономияйин председатель Айваз Аьлихановдихьна му суаларикан саспидар хьади илтIикIунза. «Официально вуди тасдикь дапIну адру мялуматариинди, хусуси метлеб айи дявдин операция гъябгъюрайи йишваз Дагъустандиан душнайи эскрарикан варитIан гизафдар ихь миллетдин вакилар ву. Гьяйифки, ихьдарикан гъийихдарра гизаф а. Табасаранарин региондин милли культурайин автономияйин нубатнан заседание, думу операцияйиъ гъийиху эскрарин хизанар гьисабназ гъадагъну, дурариз кюмек тувбан ляхниз бахш апIуз пландик кайич. Гъачай, эскервалин гъуллугънаъ айи ихь баяриз лазим вуйи кюмек аш, ахтармиш дапIну, думу тешкил апIбан месэлйиризра лигурхьа», – жаваб тувну Айваз Мягьсумовичди.

Гъачай, гирами ватанагьлийир, гьюрматлу улихь-кIулихь хьайидар, депутатар, районарин главйир, гъуларин советарин аьхюдар, багъри халкьдин кьисматнак пай кивуз кьувват айидар – вари, ихь эскервалиъ айи ватанагьлийириз кюмек тувуз, ихь миллетдин гъийин йигъ ва гележег уьрхюз, ухьу гьапIну ккундуш, учвуз фицдар мумкинвалар ади рякъюраш, йипай, бикIай, мясляаьт апIинай! Гьарди учвхьан шлу кюмек тувай! Ичв умун аьгьвалатнаъ вая дерднаъ ялгъузди мугъузанай! Гъи ихь халкьдин кIул’ина гъулай дару девир дуфна, ихь миллетдин кьисмат ва гележег ичв гьарсарин кюмекнакан ва ихь сабваликан асиллу ву.