Ихь уьлке, дугъриданра, дюн’яйиъ варитIан аьхюб ву. Дидин аьтрафари вари дюн’яйин жилин 11,5 % йишв дибисна, Америкайин СатIи вуйи Штатарихь тевиш, 1,8 ражари артухъди. Саб Архангельский областди Германияйисиб, Ярославский областди – Швейцарияйисиб, Коми Республикайи – Францияйисиб жилин йишв дибисна. Урусатдин 87 шагьриантина, 16 нирлантина гъябгъюрайи Транссибирский рукьан рякъ дюн’яйиъ варитIан ярхиб ву, думу тикмиш апIури 25 йис гъабхьну.
Мушваъ яшамиш шулайи халкьарин кьадарра цIиб дар – 190-тIан артухъ. Улубкьурайи Урусатдин халкьарин сабвалин йигъахъди аьлакьалу вуди, газат урхурайидар ихь уьлкейин жюрбежюр халкьарикан, дурарин аьдатарикан ва тарихнакан вуйи бязи маракьлу мялуматарихъди таниш апIурача.
Агьалйирин кьадарназ лигну, дюн’яйиъ 7-пи йишв’ин али Урусат учIукьну варитIан гизаф халкьар дуланмиш шулайи уьлкеси машгьур ву. ВаритIан гизаф айидар – саб миллионтIан артухъ инсанарикан ибарат духьнайи халкьар – урсар, татарар, украинар, башкирар, чувашар, чеченар ва эрменйир ву.
Татарар гизафси Поволжьейиъ дуланмиш шула. Татарстандиъ лап кюгьне деврин дараматар ими, гьад-рарикан вуди XVI аьсрин Казандин Кремлра гьисаб апIуз шулу. 1897-пи йисандин переписдиинди, Урусатдин паччагьлугъдиъ татарар варитIан савадлу халкьарси гьисаб гъапIну – дурариз гьадмугантIан, чпин багъри чIалнииндиси, аьраб ва тюрк чIаларииндира урхуз-бикIуз аьгъяди гъабхьну. Му халкь 10 кюгьне дестйириз жара шула.
Урусатдин халкьарикан, чан кьадарназ лигну, шубупи йишв’ин али украинар ихь уьлкейиъ 5 миллиондихьна а. Москвайиъ украинарин чIалниинди вуйи литературайин библиотекара кмиди гьяракатнаъ а. Дурарин чIал варитIан успагьиди хъабалгнайибси гьисаб апIура. Гьеле 1934-пи йисан Францияйиъ кIули гъубшу чIаларин конкурсдиъ чан успагьивалиан диди 2-пи йишв гъадабгъну, италияйин чIалнан кьяляхъ.
Гьадму саб вахтна Урусатдиъ керекар кIуру 4 касдикан ибарат вуйи халкьра дуланмиш шула, дурариканра кьюризтIан чпин чIал аьгъдар. Дурар Ярхла Кафарийиъ дуланмиш шула, чиб чукчйирихъна гъушдар ву, амма чпин исчIливалиинди дурарихьан тафавутлу шула – 140 см ягълишин айидар ву. Фила-вуш керекарра аьхю халкь вуди гъахьну, амма чукчйирна корякар кми-кмиди алжагъури, дурар тIанкь гъапIну.
Гъийин девриъ Урусатдиъ, сибирин тайгайиъ чпин хизанарра, миршарин лижарра хъади мина-тина кюч шлу халкьарра ими. Гьадрарикан вуди эвенк халкь гьисаб апIуз шулу. Дурар кафари ригъ гьудубчIвру терефнан Китайин манчьжурарихьна дахил шула. Сач Москвайиъ кIули гъубшу Урусатдин халкьарин литературайин фестивалиъ узузра му халкьдин вакиларихъди таниш хьуб кьисмат гъабхьунзуз. Гизаф имшах, дуствал апIуз гьязур вуйи, гъюдли хасиятнан инсанар вуйи.
Мидланра гъайри, ихь уьлкейиъ 400 агъзурихьна немцарра дуланмиш шула. Аьхиримжи вахтна удучIвну гъафидар ваъ, хъа кюгьне деврарин халкьдин наслар. Гьаци, Поволжьейиъ айи немцар душваз 1763-пи йисан Екатерина Великаяйин теклифниинди аьхю кьадарнаъди гъафидар ву. Советарин деврин эвелариъ Самарский ва Саратовский губернйириъ немцарин автономный областра ади гъабхьну, хъа Ватандин Аьхю дявдин йисари дурар Уралин, Сибирин ва Кьялан Азияйин ярхла йишвариз алдаъну. Советарин Союз гъадабгъиган, гизафдар Германияйиз кьяляхъ хътакну, хъа саспидар Калининградский областдиъ дуланмиш шули гъузну.
Урусатдиъ гьацира монгол халкьдин вакиларра а – бурятар. Дурар буддизмдин дин хъапIрайидар ву. XVII аьсриъ му халкьдин бязи дестйир – ойратар – Каспий гьюлин гъирагъарихъна кюч гъахьну, ва дурари гьамусдин Калмыкияйиъ чпин бин ккебгъну.
Урусатдин Чукоткайиъ дуланмиш шулайи кьюд агъзурихьна эскимосар кIуру халкьра лап аьжайиб аьдатар уьрхюрайидар ву. Дурари чпин дуланажагъ, табиаьтдин учIру шартIар гьисабназ гъадагъну, ккабалгуру. Кьюрдун халра кмиди йифкан тикмиш апIуру. Дурарин асас транспорт хуйир ккитIнайи мярхяр, хъа гизафси ипIруб – дурубжу балугъ ву.
Урусатдин гьарсаб халкь дидин кьимат адру девлет ва далу ву. Дурар аьсрариинди албагну дуланмиш шулайивал – гьарсаб халкьдин жа-жаради ва варидин сабхилди варитIан аьхю заанвал ва кьиматлувал ву. Гъит думу сабвал аьсрариъ анжагъ мюгькам ва гъадми ибшри.
