Ужуб арха-хирайин вакилар кюгьне вахтарихъан мина чпин тухмин намус марцциди уьбхювалихъ зарбди хъергну гъахьну. Думу ляхин, девлетлу касарин наслариз, дурари гележегдиъ хусусиятнан эйсивал апIбан бадали, чарасуз лазим вуйи. Гьацира, бализ швушв хъирсрушра, риш швуваз туврушра, дурарин арайиъ багахьлувал дархьбан бадали, жигьилар фунуб тухмикан вуш аьгъю апIури, гъахьну. Дугъриди гъапиш, гьамусра гизафдари гьадму тереф уьбхюри ими, амма гъийин деврин гизаф жигьилариз чпин аьхю абайин ччвуркьан аьгъюди имдар. Хъа, гьяйиф! Яш гъабхьиган, жара фикрар арайиз гъюру ва инсандиз чан тухум арайиз гъюбан тарих аьгъю апIуз ккун шулу.

 

 

Улихьна йигъари «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз Табасаран райондин Гуми гъулан вакил Назим Мягьямадов-Кьурачев гъафнийи. Думу касди, шубуд йисандин арайиъ РД-йин Гьюкуматдин кьялан архивдиъ айи Кафари Табасарандин найибвалин, Гъяйтагъдинна Табасарандин округдин, Кюре округдин Кьибла Табасарандин найибвалин агьалйирин хизанарин сиягьарихъди аьлакьалу вуйи материаларин зиин дилихну, дурарин бинайиинди китаб гьязур гъапIну. Китабдиъ айи материалар тухмин вакилар аьгъю апIуз ккуни касариз, гъуларин тарих аьгъю апIру аьлимариз гизаф маракьлу ву. Ич арайиъ Назим Мягьямадовдихъди гъабхьи сюгьбат исихъ туврача.

– Назим Мягьямадович, жвуван тухмин тарих аьгъю апIуз ккунидар гизаф а. Кюгьне вахтари савадлу, урхуз-бикIуз аьгъю касар гьар гъулаъ сар-кьюрра ади гъахьундар. Хъа дидикIнайи мялуматар адарди тарих фици уьбхюру? Думу читин ляхнихъ хъюгъюз, китаб гьязур апIуз фици кIулиз гъафнийив?

– Китаб гьязур апIувалин фикрар дишлади кIулиз гъафундариз. Дадайин терефнаан вуйи йиз халу, Гум’арин Маллакьар тухмин вакил, Тажудин ТIагьировдин «Гуми гъул – багъри гъул» кIуру китабдиъ гъулан кьазиди гъахьи чан аьхю аба Малла Мурадялийи аьраб чIалнан китабар таржума апIури гъахьиваликан дибикIнайи. Гьадму китабдиан мялум шулайиси, Малла Мурадялийи 1851-пи йисан аьраб чIалниинди чан тухмин ургуб дережайикан саб китабдин гъирагъарик гъибикIну. Тажудин ТIагьировдин китаб урхбан кьяляхъ, узуз йиз тухмиан бязи инсанар аьгъдрувалин гъавриъ гъахьган, дурар агувал йиз метлеб гъабхьну. Йиз фикрар-метлебар кIулиз адагъбан бадали, сабпи нубатнаъди Дагъустан Республикайин Гьюкуматдин кьялан архивдиз илтIикIбанди гъахьунза.

– Китабдиз материал уч апIруган, фицдар читинвалар алахьунвуз?

– РД-йин ЦГА-йин гъуллугъчйири узуз йиз тухмарикан мялуматар кайи, чпиз айи вари документар арайиз адагънийи ва документарихъди фици ляхин апIуруш улупнийи.
Дагъустан областдин Кафари ва Кьибла Табасаран дахилнаъ айи Гъяйтагъдинна Табасарандин ва Кюре округарин гъуларин агьалйирикан вуйи мялуматар 1886-пи йисан Дагъустандин областдин имбу паярихъди сатIиди тувна. 1886-пи йисан инсанар гьисаб апIбахъан хизанарин сиягьар гьязур апIайиз ва думу сиягьар электрондин саягъназ хайиз, 120 йистIан артухъ гъубшнийи. Гьаддиз гизаф сиягьар лап йирси саягънаъ ади гъахьну. Сиягьар хили дидикIнайидар вуйи. ГъидикIу бязи инсанарин хатI урхузра лап читинди вуйи. ДибикIнайиб аьхю апIру лупайихьди аьхю апIури, урхури гъахьунза.
Гьаци вушра, Гуми гъулан хизанарин сиягьнаъ йиз тухмин вакиларин ччвурар гъидихъунзуз. Гьаддиин ди-йигъундарза. Йиз адашдин, дадайин, сижар бабан ва хъана жара багахьлуйирин тухмар агуз хъюгъиган, ччивар Афназ, Рушв’илна, Дагъниз, Жвуллиз, Заан ва Асккан Яраккна гъягъюрайи. Сабдин гъавриъ гъахьунза, йиз багахьлу ва ярхла мирасар, багахьлуйир Табасаран, Хив, Дербент районарин саки вари гъулариъ яшамиш шули гъахьну. Ляхин апIуз хъюгъиган, аьшкьра кубчIвру. Хъюгъну имиди жвуван ватанагьлийириз ужувлан ляхин апIуз – Кафари ва Кьибла Табасарандин, Кюре округдин Кутур Кюре найибвализ дахил шулайи (хъасин Хив райондин дахилназ гъафи) гъуларин агьалйирин хизанарин сиягьар айи, кьюб пайнакан ибарат вуйи китаб адабгъуз ният гъапIунза.
Архивдиъ айи улупбариъ жиларин ччвурартIан адар, яшар машнан кIалбариз дилигну дидикIнайидар ву. Гьаддиз гьякьлу яшарикан улхуз читинди ву. Хъа дишагьлийирин ччвурар, сакьюдар ктарди, затра адар.
Китаб кьюб пайнакан ибарат ву. Кьюбиб паяриъра 161 гъулан 8016 хизандин, 47617 инсандин, гьадму гьисабнаан 22765 дишагьлийин, 24852 жилижвуван сиягьар тувна. Саб пай гъулар ккадахьну (инсанар удучIвну жара йишвариз гъушну). Хизандиз айи мулк-наканра бязи улупбар а.
Китабдиъ 20 агъзуртIан артухъ жиларин ччвурар тувна. Къайд апIувал лазим вуки, ихь ата-бабйири тухмин аьхю касдин ччвур гележегдиъ чпин наслариз тувбан аьдат уьбхюри гъахьну.

– Китабдиъ бязидарин ччвурар ацIу ва кIару рангниинди жаради улупна. Дурар фужар ву?

– АцIу, кIару рангниинди, узу автор вуйивал гьисабназ гъадабгъну, сифте йиз лап багахьлу вуйи инсанар лишанлу гъапIунза, фицики дурар адайиш, узура хьидайи, хъа узу адайиш, гьаму китабра хьибдайи. Гьацира ацIу ва кIару рангниинди Табасарандин, Дагъустандин тарихнаъ чпин шил гъибту машгьур касарин ччвурар лишанлу гъапIунза. Китабдиъ 1886-пи йисаз 90 ва думутIан артухъ йисар духьнайи касарин ччвурарра лишанлу дапIна.
Сасдар касари, хъа йиз ата-бабйирин ччвурар китабдиъ гьаз адар, пуб мумкин ву. Гьаму китабдиъ узуз архивдиъ гъидихъу вари тухмарин сиягьар тIауз чалишмиш гъахьунза. Гизафдариз чпин кюгьне тухмарин вакиларин ччвурар аьгъдрувализ лигну, чпин тухмар дидрихъуз мумкин ву.
Гьаму китабди гизафдариз чпин кюгьне тухмар кIваин апIуз кюмек тувур кIури, умуд кивраза.

– Назим Мягьямадович, яв гъизигу зегьметназ чухсагъул, китаб гъябкъю гьарсар кас чан тухмар агуз хъюгърувалин гьич саб шакра адар.