Макьалайин шилнаъди
Йиз ухдийин дуст, тарихчи Мягьямед Гьясанов аьхиримжи вахтна узухьинди куцухну лигуз хъюгъна. Дидин себеб – узура Табасарандин тарихнакан макьалйир дикIувал ву.
ВаритIан дюзвалин илим математика ву. Хъа узу, математикайин аьлимди, гьарган дюзвал абгураза.
2022-пи йисан 28-пи январиъ удубчIву «Табасарандин нурар» газатдин 4-пи нумрайиъ чап дапIнайи «ГъуштIлар фужар ву – дирчвар вая сугъккар?» кIуру йиз макьалайиъ гъибикIнийза: «Узуз, хайлин уьмур дябкънайи ва вари Табасарандихъан юкIв убгурайи гъуштIилжвуваз, му ляхин дюз алапIну ккундузуз».
Гъи, йисна гьацI гъябгъбалан кьяляхъ, Мягьямед Гьясановди («Табасарандин нурар» – 02.06.2023) кIваин апIура ва кIура: «ГъуштIлар сугъккар вуди гъахьну». Вуди гъахьнийин, даршиш вуйин?
Йиз макьалайиъ узу Дирчва мягьялин Сугъакк мягьялихъди вуйи кIварар дикъатлуди улупназа – Кьаркьул дагъдин тепейилан ккебгъну, гурлан зина Рапак-нирин дере, ГъуштIил ва Чювекк гъулари пай дапIнайи Рапак-сив ву. ГъуштIил ва Чювекк гъуларин арайиъ 2 км манзил, хъа ГъуштIлан Гъвандиккна 3 км манзил ади, Чювеккна Гъвандикк Дирчва мягьял вуди, ГъуштIил фици Сугъакк мягьял шула? Му далиларикан фикир дарапIди, ГъуштIил Сугъакк мягьялик кабхъра пуб кIучIал ву.
Ав, гъуштIларин чIал Сугъакк мягьялинсиб ву, хъа мягьялар чIалниинди жара шули адар. Мягьялар аьтрафариинди жара шула.
ЧIалнан гьякьнаанра кьюб гаф кIурза. Надир-шагьдин жаллатIари ккидирчу гъулариан уч гъахьи мургари Рапак-нирин мублагъ гъирагъдихъ цIийи гъул ккебгъну. Мина кьюб сихил Ургъ’ан гъафну – «Сулар» ва «Будалакьар». Йиз гьисабариинди, 1900-пи йислан мина Сугъккан ГъуштIилна 47 дишагьли жилариз гъахну. Дурарира чпин веледариз сугъккарин чIал улупну. Магьа, ичIи гафар ваъ, хъа гьякьлу далилар.
Хъана 2021-пи йисан 5-пи февралиъ удубчIву «Табасарандин нурар» газатдиъ чап дапIнайи йиз саб макьала кIваин апIурза: «ГъуштIларин пирар ва Чювккерин Жили гъяр». Мушвак Надир-шагьдин жаллатIар гъирмиш гъапIу «Лику Мирзайикан» дибикIназа. Дугъан бицIи бина – гъул, ГъуштIлан ва Чювккен саб-саб километр манзил ади, гъярин гюнейик кади гъабхьну. Му касди улупу дирбаш’валин, жилирвалин кьяляхъ, гъяриз «Жили гъяр» пуз хъюгъну, ва дидиз гъира гьаци кIура. Тарихчи Мягьямед Гьясановди «завариз адагънайи» Кьалухъ Мирза гьадму Мирза вуди ккунду. Сифте вахтари нитIрихъари дирчвариз «кьалхъвар» кIури гъахьну. Хъа Кьалухъ Мирза шаирра вуйивалра кьанди ашкар гъабхьну, дугъан шиърар чап апIувал кьанди ккебгъну. Мушвахъди, гьелбетда, суалар арайиз гъюра: наан гъидихъну дугъан шиърар, фуну чIалниинди дидикIна…?
Узу ДГУ-йин тарихчи, профессор Аьлимпаша Сатавовдихьан, Надир-шагьдин жаллатIарихъди женг гъубху табасаранлу Кьалухъ Мирза айин кIури, гьерхунза. Дугъу, адар, гъапну.
Сифтейин табасаранлу шаирар вуйи А.Жяфаровди ва М.Шамхаловди, дицир игит табасаранлу якьинтIан айиш, думу кIваин дарапIди гъитурдайи. Хъа гьамус Мягьямед Гьясановди ва Багъир Ражабовди Кьалухъ Мирзайикан Лев Толстойдин Гьяжи-Мурад дапIна. Хас вуйин мукьан аьхю тярифар?
