Июлин 26-пи йигъан ихь республикайин гьюкуматдин варитIан асас машквар – Дагъустан Республикайин Конституцияйин Йигъ къайд апIуру.
1994-пи йисан Конституцияйин Собраниейи Дагъустан Республикайин цIийи Конституция кьабул гъапIнийи, хъа 26-пи июль Дагъустан Республикайин Конституцияйин Йигъси мялум гъапIну ва ихь тарихдиъ халкьарин машкварси убчIвну.
Ихь республика гьаму Асас къанундихъди – Дагъустан Республикайин Конституцияйихъди – либхури магьа 25 йис дубхьна. Дагъустандин Конституцияйи чан къанунарин бина вуди тазади кьабул дапIнайи Урусатдин Федерацияйин Конституция гъадабгънийи.
1994-пи йисан Дагъустан Республикайин Конституция кьабул апIувал Дагъустандин гизаф миллетарикан ибарат вуйи халкьдин гьюкуматдин артмиш’валиъ, демократияйиз рякъ тувбаъ ва ихтиярар айи гьюкумат тикмиш апIбаъ важиблу гьядиса гъабхьну. Конституцияйиъ саб ДагъустандизтIан хас дару тафавутвалар, миллетарин хусуси фаркьвалар айи. Мисалназ, гьюкуматдин гьюкмин варитIан заан органдиъ сар гъуллугъчи ваъ, хъа 14 касдикан ибарат вуйи ва Конституцияйин Собраниейи арайиз гъабхи Дагъустан Республикайин Государствойин Совет айи.
1994-пи йисан Конституция кьабул дапIну 9 йис улдубчIвбан кьяляхъ Дагъустандин ва вари Урусатдин жямяаьтлугъдинна политикайин уьмриъ гизаф дигиш’валар гъахьнийи. Артмиш’валихьна гъюбан вахт ккудубкIнийи. Гьаддиз 2003-пи йисан июлин 10-пи йигъан Дагъустан Республикайин Конституцияйин цIийи редакция кьабул гъапIнийи.
Деврин тIалабариз ва Урусатдин Федерацияйин вари аьтрафариин сабсдар ихтиярарин тяминвализ ва Дагъустан Республикайин политикайинна къанундин цIийи терефариз дилигну, Дагъустан Республикайиъ варитIан заан, гьюкмин ляхин кIулиз адабгъру ва Дагъустан Республикайин къанунчивалин орган арайиз хпан къайда дигиш апIру Дагъустан Республикайин Президентдин гъуллугъ (гележегдиъ – Дагъустан Республикайин Глава) тяйин гъапIнийи.
Яваш-явашди ва хъайи-хъайиси ухьу федералин ва республикайин къанунарин артмиш’валихъна гъафунхьа, Конституцияйиан федералин къанундинна къайдйирин актарихъди албагну адру къарарар терг дапIна.
Улихьна айи Конституцйириъра инсанарин ихтиярарикан ва азадваликан дибикIнайи, амма дибикIнайиб уьмриз кечирмиш апIбан бадали цIибтIан ляхин апIурадайи. Йирси фикрар ва лозунгар ярхла дапIну, тувнайи азадвал ва ихтиярар Дагъустандин аьтрафариин уьмриз кечирмиш апIбиин ляхин дапIну ккунду.
Инсанарихьан гьял апIуз даршлу гизаф месэлйир, дурарин гъуллугъар гьюкми вахтниинди тамам дарапIрайивалилан арайиз гъюра. Гьюкми агьалйирин игьтияжар гьуркIну ккунду. Саб жерге къанунчивалин ва жюрбежюр ихтиярарин актар агьалйири мянфяаьтсуз гьисаб апIури, дурари чпин ихтиярар ва азадвал ишлетмиш апIури шулдар. Гьаддиз, кьувватнаъ айи къанундиин ляхин гъабхувал лазим ву. Аьхиримжи кьюд-шубуд йисандин арайиъ гьюкуматдин ва муниципалин гъуллугъар гьуркIбан бадали деврин хъуркьувалар ишлетмиш апIура ва дидкан шад хьуз ляхинра а.
Бязи вахтари лазим вуйи ужуб къанун думу лазим вуйирихьна хъубкьайиз, дидин биналу мяна чIур шулу, ясана дубгуру. Мушваъ ляхин гьяракатниинди тамам апIбакан ва ихтиярар ишлетмиш апIбан тажрубайикан асиллу шула. Гъи ухьуз республикайин ляхин кIулиз адабгъру мюгькам гъурулуш ахьуз. Гъи Дагъустанди федералин дережайиъди гьюкмин ляхин кIулиз адабгъру органарихъди аьлакьйир йитIна, арайиз гъафи месэлйир гьял апIуз кюмек тувра.
Заминвал – му сифтена сифте инсандин ва ватандашдин ихтиярар ва азадвал тямин апIуб ву. Дагъустандин Конституцияйиъ инсандин ва ватандашдин ихтиярар ва азадвал уьбхюб – му гьюкуматдин буржи вуйиваликан дибикIна. Думу месэла гьял апIбан бадали гьюкуматди кьувватлу гъурулушар арайиз духна, судди асиллу дару гьюкмин ляхин апIура. Гьелбетда, бязи нукьсанвалар адарди дар, хъа аьхиримжи вахтнаъ республика, гизаф йисари гьял дарапIди уч духьнайи месэлйирра гьял апIури, Дагъустандиъ яшамиш шулайи Урусатдин Федерацияйин ватандашарин ихтиярар ва маракьар уьрхюри, ихтиярар айи гьюкуматдин рякъюъди гъябгъюра. Гележегдиъ ухьу апIру ляхинра гьадму терефнаан вуди ккунду.
Агьалйириз чпин ихтиярар аьгъю апIбан Дагъустандин Конституцияйин дерин мянайиканра дарпиди гъибтуз шулдар. Гьарсар дагъустанлу дидин мянайин ва кьиматлувалин гъавриъ ади ккунду. Инсанариз чпин ихтиярарикан аьгъювалар тувбан бадали «Урусатдин Федерацияйиъ юриствалин пулсуз кюмек тувбан гьякьнаан» Федералин къанун кьабул дапIна. Думу документ агьалйириз чпин ихтиярарикан аьгъювалар тувбан бинайиъ дивна. Гьюкуматдин вари органари думу ляхниъ чпин вазифйир тамам дапIну ккунду. Дагъустан Республикайин юстицияйин Министерствойи республикайин агьалйириз чпин ихтиярарикан аьгъювалар тувбан бадали ихтиярарин актарин проект тартиб дапIна.
Гьамусяаьт кадрйирин политикара цIийи жюрейиинди гъабхура, Урусатдин Федерацияйиъси, Дагъустан Республикайиъра бажаранвал кайи жигьиларин арайиъ идара апIбан кадрйир агбан ляхин гьяракатнаъ ипна. Республикайиъ гъуху идара апIбан кадрйирин резерв арайиз хувалин ва «Йиз Дагъустан» кIуру конкурсарикан агьалйир гизаф рази гъахьну. Думу конкурсариъ иштирак хьуз республикайин агьалйиризси, республикайин гъирагъдиъ яшамиш шулайи дагъустанлуйириз мумкинвал гъабхьну. Конкурсарин натижйирииди гъалиб гъашидариз гьюкуматдин жюрбежюр ляхнариъ дийигъуз мумкинвал гъабхьну. Гъийин йигъаз конкурсариъ иштирак гъахьи 50-тIан зиина касар ужудар ляхнариз кьабул дапIна.
Дагъустандиъ гьюкмин ва жямяаьтдин арайиъ аьлакьйир уьрхбан бадали лайикьлу инсанарикан арайиз дуфнайи Жямяаьтлугъ палатайи ляхин апIура. Гьюкмин ва ерли самоуправлениейин органарин багахь жямяаьтлугъ советар арайиз духна. Гьюкуматди коммерция-йин дару яшайишдин тешкилатариз кюмек тувбан вазифйирра чаина гъадагъна.
Конституцияйин къайдйир уьмриз кечирмиш апIбан важиблу улупбарикан саб ватандашарин яшайишдин дережа за апIувал, яшайишдин гъулай шартIар арайиз хувал, уьмрин гъагъи гьялнаъ айидариз кюмек тувувал ву. Гъи Дагъустандиъ гьаму терефнаанра зурба ляхин гъабхура.
Аьхириъ, ихь вари дагъустанлуйир Дагъустан Республикайин Конституцияйин йигъахъди тебрик апIуз ккундузуз. Вари ихь агьалйириз мюгькам сагъ’вал, хушбахтвал, ислягьвал ва саламатвал ккун апIураза. Эгер ухьу ихь азадвалихьна ва ихтиярарихьна гьюрматлувалиинди янашмиш шули гъахьиш, гизаф миллетарикан ибарат вуйи Дагъустандин халкьдин маракьар уьрхру гьякьлу демократияйин шартIарихьна вафалувал уьбхюруш, ихь республика хъуркьуваларихьна гъюру.
