Гъубшу гьяфтайи Урусатдин Игит Рустам Мурадов Дагъустандиз гъафну. Чан лап учIукьу гюрюшарин сиягьдиъ дугъу «Табасарандин нурар» газатдин журналистарихъди вуйи гюрюшдизра вахт гъабгну. Ич арайиъ саки саб сяаьтнакьан лап маракьлу сюгьбат гъабхьнийи. Гьяйиф, газатдин машариъ думу сюгьбат жикъидитIан тувуз шулдар, хъа ихь Игитри, гьам ичси, хайлин ихь ватандашари дугъаз тувуз кIури, учухьна вахт улихьна хътау суаларизра кьатI’и жавабар тувнийи.

– Рустам Уьсманович, уву кьюб Чечен дявдин иштиракчи вува, Заан Центарой азад апIбаъ (1996-пи йис) ва Масхабовдин штаб бисруган (2000-пи йис) игитвалар улупунва. Военный гъуллугънаъ лихурайидари дявдин женгарикан гьеле-меле ктибтури шулдар. Хъа вушра, яв кIваз яманди тясир гъапIу, уьмурлугъ гьархуз даршлу дюшюш фунуб гъабхьну?

– Уву гьякь вува, Зубайдат. Военный гъуллугънаъ айидаризси, гъудуркьу, яна жвув гьякьикьи жилирси гьисс апIру фунур касдизра чан игитваларикан, гьунарарикан ктибтуз ккунди шулдар. Уву узуз суал тувунва. Жаваб тутруври гъитузра шулдар. Чечен дявйирин гьядисйирикан улхуруш, гъагъи дюшюшар хайлин кьисмат гъахьунзуз. Думуган жигьилурра вуйза. Бедендиъ жвуван ватандихъан, багъри Дагъустандихъан, йиз эскрарихъан ифи убхьури гъабхьнийиз. Узу саб разведротайин командир вуйза. Думу ихь Буйнагъскдин саб бригада вуйи. Разведротйирин улихь кьатI’и табшуругъ дивнайи. Йиз ротайи сабпидарди табшуругъ тамам гъапIну. Хъа, гьякьлуди кIуруш, учу Масхадовдин важиблу документар уьрхюрайи штаб гъибисунча. Гьядиса гьамци гъабхьну: штаб ерлешмиш дубхьнайи дагъдиина узу сарпирди гъушнийза. Уз’ин Урусатдин эскер вуйивал субут апIру палат дарди, жара аьдати палат аливализ дилигну, боевикари сифте узу чпин дестейиан вуйирси гьисаб гъапIнийи. Ич арайиъ 50 метр манзилкьан бегьем адайи. Дурариз, узухъди сюгьбат гъабхуз хъюгъиган, саб дупну узу фуж вуш мялум гъабхьнийи. Дурарин кьадар 15-тIан артухъ вуйи, хъа узу сар. ИкибаштIан, Масхадовдин боевикари уз’ин гюллдин цIа уьлюбхю. Лап гъагъи зийнар гъахьунзуз. Гьадму вахтна йиз эскрар хъуркьну. Бахт учхъанди гъабхьну. Душмнарин терефнаан хайлиндар гъийихну, гъуздарихьан вахтназди гьергуз гъабхьну. Хъа асасуб – ич кIулиъ айидари ич улихь диву месэла гьял гъапIунча. Аьгъдарзуз гьаз-вуш, хъа думу вахтна сарихьанра саб жюрейин гучI кадайзуз, гьаци йиз эскрарра тербияламиш апIуйза.

– Уву Сирия террористарихьан азад апIбан женгариъра гъахьунва. Дяви, икибаштIан, аьхю къурху ву. Диди ислягь халкь дагъитмиш апIбахъди сабси, экономика, культура, яшайиш ккидипуру. Узуз Сирияйин инсанарикан гьерхуз ккундузуз. Дурарин учвухьна вуйи янашмиш’вал, аьдатар, чIал, культура фициб вуйи?

– Сабпиб, думу мусурман уьлке ву. Душван халкь ислам диндин къанунар, чпин аьдатар, культура, ирс уьбхюз чалишмиш шулайи.
Дишди кIурза, Сирияйин халкь гизаф ужуб, сабурлу халкь ву. Дурар чпиз айиб шлихъди-вушра пай апIрудар, хялариз гьюрмат айидар, ихь Кавказдин халкьаринси юкIв марцци, дугъри, жарарин хатур ккибтуз даккни инсанар ву. Дурарихьна хялижв гъафибси, саб дупну стол балгуз, хурагар гьязур апIуз хъюгъру.

Хъа хураг хъубкьайиз, хяларин улихьна чай, кофе вая мичIли чайрансиб тIяаьм али чпин халкьдин милли убхъру «моте» кIуру шид хуру. Думу саламатвал ккуни халкь гъи аьзабнаъ а. Гьаци вушра дурари чпин дин, чIал, аьдатар, культура уьбхюз чара абгура.

– Имам Шамили гъапну: «Женгнаъ учIвайиз натижйирикан фикир апIру кас игит дар». Уву дявдин женгариъ айи вахтари гележегдикан, вая уву йивну йикIуз мумкин вуйиваликан, планламиш гъапIу женгнан операция бинайиан жараси гъябгъюз шлуваликан фикир апIури гъахьнийна?

 

– Эгер ухьу дицдар фикрар апIури гъабхьиш, ухьу уьлкейин кIулиъ айидари ихь улихь диву месэла тамам апIидар. Военный ляхниъ айи касариз дициб фикир дуфну ккундар.

Улихь диву табшуругъ фици кIулиз адабгъуруш, инсанар дявдин бацаригъян сагъди фици уьрхюруш рякъяр агуб – гьаму ву ич асас метлеб.

Уву командир вуйиган, жвувкан фикир дапIну ккундар, хъа увухъ хъугъну яв хъяляхъди гъюрайи яв эскрарин уьмур уьбхюз буржлу духьну ккунду. Ич метлеб, фу дапIнура улихь дивнайи табшуругъ тамам апIуб ваъ, думу табшуругъ шлубкьан инсанариз цIибди зарар кади тамам апIуб ву.

Узу саб вахтнара узкан, анжагъ сар йиз уьмрикан фикир гъапIур дарза. Гъийин пишекарвалин рякъюзра хабарсузди гъафундарза. Му пише бицIивахтнаан мина юкIв хъади ктабгъунза. Узуз узу наана гъягъюраш, хабар айзуз. Игитар ди бабкан шлуб дар, дурар дявдин чюлиъ арайиз гъюра.

– Рустам Уьсманович, уву гизаф дирбаш бай, игит эскер вушра, гьерхуз ккундузуз, варитIан аьхю гучI фила гъабхьнийвуз? ВаритIан гизафси шлихъан юкIв убгури гъабхьнийив – хизандихъан, увхъан, яв эскрарихъан?…

– Инсандин кIваъ гучI адарш, думу инсан дар. Сагъу фикир айи касди чан хизандихъан, багъри веледарихъан, жвувхъан, чан ихтиярнаъ айи касарин уьмрихъан жавабдарвал гъабхурайиган, гучI’вал ктарди хьуб мумкин дар.

Уву, журналистси, йиз дишди гъавриъ духьну ккундузуз. Думу гучI’вал анжагъ улихь дивнайи метлеб тамам апIбан кьяляхътIан гьисс шулдар. Думуган жвуван багахьлуйириз, эскрариз айи хатIа дурариин улуркьуз мумкин вуйи дюшюшар гьисс апIуз хъюгъиган, гучI шулу. Хъа эгер фтихъан вушра гучIру касдин улихь саб дарш жара месэла дивиш, дицир касдиз юкIв хъабхъри, жюрбежюр фикрар апIури, метлеб кIулиз адабгъуз гъагъиди шулу.

– Уву сар фицдар вуш марцци кьувватари уьхюрайивал гьисс апIураву? Узу гьаз му суал тувра? Учуз уву дявдин женгариъ швнуб-саб ражари аьжалин бацIаригъян гъютIурччвуб, хъасин самолетдихъди аьлакьалу ва жара дюшюшарикан хабар ачуз.

– Ав, гьацдар дюшюшар йиз уьмриъ гизаф гъахьну. Самолетдихъди аьлакьалу дюшюшдикан улхуруш, думуган Сирияйиз кьюб самолет тIирхурайи. Узу сабпибдиъди душну ккундийи. Уьмрин кьисматну вуш аьгъдарзуз, дарш ляхниан хъудруркьували узу сабпибдиъ ваъ, дидин кьяляхъ саб сяаьт манзил ади тIибхру кьюбпи самолетдиъ эънийза. Ич улихьди гъитIибху самолет абхънийи. Душваъ айи ихь вари ватандашар гъийихну. Гъийихдарин варидарин гунгьарин аьфв апIри. Мицдар дюшюшарин кьяляхъ узу узкантIан хизанарикан, абйир-бабарикан фикир апIури шулза.

– Ухьу сюгьбатнаъ хизан кIваин дапIну амиди, ихь генерал хулаъ, хизандин арайиъ фицир вуш, варитIан ккуни хураг фунуб вуш, яв уьмрин юлдши дагъустандин милли хурагар гьязур апIури шулуш, аьгъю апIуз ккундийзуз.

– (ИнчI кади аьлхъюра). Йиз уьмрин юлдаш аьдати табасаран дишагьли ву. Дугъу кми-кмиди ихь милли хурагар гьязур апIури шулу. Узу аьхю хизандин эйси вуза. Ва аьхюнуб пай дагъустанлуйиризси ич хизандин вакиларизра хинкIар ккуни хурагарикан саб ву. Дишди гъапиш, йиз хпири фунуб вушра хураг лап ицциди гьязур апIуру. Хулаъ узу аьдати хулан эйси вуза.

Учуз ич абйир-бабари хялар ккун апIуз, дурар кьабул апIуз ва дурариз, гьюрмат апIуз улупну. Учу фунур касдизра гьюрматлуди раккнар арццуз гьязур вуча. Ав, узу хулаъ айиган, гьаммишан хялар ади шулчуз. Хулаъ хялар айивалихъди вердиш гъахьиган, дурар адарди кдисурира дар. Гьеле узу урхури амидитIан йиз дустар, узухъди сабси урхурайи баяр, юлдшар узухьна кми-кмиди хялижвди гъюри шуйи. Дурариз дагъустандин ицци хурагар наан гьивраш хабар айи (инчI кади кIваин апIура игитри). Йиз уьмрин юлдши саб дакьикьайин арайиъ аьхю стол хурагарихъди балгуйи. Гьамусра гьаци ву. Веледарикан улхуруш, кьюр риш азуз ва юкьур бай. Дурари шли вузариъ, шли мектебариъ аьгъювалар ва заан пишекарвал гъадабгъура.

– Рустам Уьсманович, учуз уву лап тIалаблу ва мюгькам хасият хъайи офицерси мялум вучуз. Армияйиъ низам-къайда уьбхюз гъагъиди вуйин?

– Ав, гьякь вува, Зубайдат. Узу гьаммишан, узухьнаси, йиз хиликк ккайи эскрарихьнара дюзи саягъ уьбхру, ижмишнаан тIалаблу офицер вуза. Низам-къайда гьам армияйиъси, вари уьлкейиъ дубхьну ккунду. Гьаци дайиш, вари дюн’яйиз ухьхьан гучIра хьибдайи.

– Рустам Уьсманович, ихь сюгьбатнан аьхириъ увхьан ихь халкьдихьна, пуз ккуниб амиш, илтIикIуз шулу.

– Узуз гъи, йиз багъри халкьдихьна, илтIикIуз мумкинвал ккабхъну амиди гьамци пуз ккундийзуз: сабпиб, узуз райондиз гъюбан теклиф диву ва багъри ватандашарихъди гюрюш тешкил гъапIу Табасаран райондин глава Мягьямед Сиражудиновичдиз чухсагъул мялум апIураза. Ихь район арайиз гъафихъан мина 90 йис шулайивал къайд апIуз думукьан гизаф вахт амдар. Райондин глава кIулиъ ади багъри халкьди думу машквраз узузра теклиф апIур кIури, миж кивраза.

Вушра, узу, улихь ккимиди ихь халкь юбилейихъди тебрик апIури, вари ихь ватанагьлийириз ва райондиз ислягьвална саламатвал ккун апIураза. Гъит ихь халкь бахтлуб ибшри, хизанариъ умунвал, девлет, берекет гъубзри, район мублагъди артмиш ибшри. Хъа учу, табасаран баяр, ихь зав’ин анжагъ ислягьвалин луфар тIирхубан бадали, фунуб вахтнара гъаравлиъ дийигъуз гьязур вуча.