Дадайин уьмрин мяна ва метлеб – чан веледарикан халис инсанар ктаувал ву. Хъа гъийин девриъ кми-кмиди хизанар даргъбан дюшюшар арайиз гъюрайиган, пуз ккундузуз, веледдиз уьмур тувуб цIиб ву: думу кIван манишнан гьиссариккди, умунваликкди аьхю апIуз зегьмет зигувал чарасуз лазим ву. Гьелбетда, хизан такабурди уьбхювал думукьан рягьят дар. Мушваъ лигимвал, сабурлувал, гьюрмат уьбхювал лазим ву.

 

 

Учву гъавриъ гъахьиганси, гъийин макьалайиъ узуз уьмрин асас метлеб вуйи, хизандин рафтар мюгькам ва маракьлу апIбаъ асас йишв бисурайи веледдин багьалуваликан улхуз ккундузуз. Шаксуз, веледар ихь гележег ву.

Урусатдин хизандин гьякьнаан вуйи къанунариъ бицIидарин ихтиярар ва маракьар уьрхювал абйир-бабарин асас вазифаси улупна. Хъа гьякьикьатдиъ фици шула?! Веледарин ихтиярарна маракьар уьрхюб дарди, адашна дада аба-бабвалихъ мягьрум апIурайи ватандашарин сиягь йислан-йисаз яркьу шула. Саб жерге абйир-бабари, гъазанмиш апIбахъ хъергну, чпин веледар жямяаьтлугъ тербияйин гъаншариъ дерккра, дурарикан «йитимар» апIура.

Яшайишдин гъагъи аьгьвалатнаъ ахъу бицIидарин тереф уьбхювал метлеб вуди, гьамусяаьт Урусатдиъ швнуб-саб жавабдар гъуллугъар гьяракатнаъ а. Хив райондин администрацияйин варисвалиннна гъайгъу зигбан органарин кIулин пишекар Тельман Агъабалаевди къайд апIурайиси, дурари, яшар бегьем дархьи, хизандиъ читин аьгьвалатнаъ айи живанар ашкар дапIну, дицдар баяр-шубарин багахьлуйирин арайиан дурарин гъайгъу зигру касар тяйин апIбан месэлйириз дикъатлу фикир тувра.

– Тялукь месэлйир судариъ гьял апIбаъра иштирак шулача. Кьяляхъна йитимарин гъайгъу зигбан бадали тяйин гъапIу касдин гьяракатар, йитим бицIирин мутму уьбхбан меселйирра гюзчиваликк уьрхюрача. Чпин вазифйир тамам дарапIбан дюшюшариъ гъайгъу зигуз тяйин гъапIу кас думу ихтиярнахъ мягьрум апIурача.

Жюрбежюр себебариан хайлин абйир-бабари чпин веледарин ихтиярар чIур апIура. Гъазанмиш апIбахъ хъергну, мал-мутмуйин тереф зади дебккбан натижайиъ бицIидар тербияламиш апIбан рякъ’ан жавабдарвал дурубхбан дюшюшар артухъ шула. Шаксуз, му гафар кьабул дарударра ашул, хъа гьякьикьатдикан республикайин йитимханйириъ уьрхюрайи бицIидарин кьадарну субут апIура. Багахьлуйири йишвариин уьрхюрайи живанарикан кIурира адарза!

– Улупнайи вахтназ Хив райондиъ швнур йитим бицIир а?

– Гьамусяаьт Хив райондиъ къанундин бинайиинди 23 бицIир 19 хизандиъ багахьлуйирихьна уьрхюз тувна. Дурарикан 5 бицIир «гергми» йитимар ву. Гьисабнаъ айи йитимарикан ккудубшу йисан Хив райондиъ 2 бицIир яшайишдин хуларихъдира тямин гъапIну.

Улупнайи вахтназ райондиъ 8 бицIир, байвализ гъадагъну, хизанариъ уьрхюра. БицIидар байвализ гъадагъуз ккуни хизанар райондиъ кьюбсана а.

Варисвалинна гъайгъу зигбан метлебниинди хизанариъ уьрхюрайи живанарин яшайишдин шартIар кми-кмиди ахтармиш апIури шулча. Улупнайи серенжемар социалин гъуллугъчйирихъди, йишвариин гьюкум тешкил апIурайи касарихъди, психологарихъди, яшар бегьем дархьидарин месэлйириз лигру айтIан гъуллугъарин вакиларихъди сатIиди гъабхурача.

– БицIидар йитим хьувалин рякъярикан фу пуз шулу?

– Гьяйифки, аьхиримжи йисари гизаф хизанар даргъура. 2019-пи йисан узу бицIидар ади хизанар ккадахьбан гьякьнаан суддин 30 заседаниейиъ иштирак духьназа. Хъа фукьан хизанар веледар хьайизра даргъура?!

Хайлин жигьилариз хизандиъ бицIидар айиваликьа сабур тутруврайивали узу лапра мюгьтал апIура. БицIириз саб яшназ гъяйизкьан лазим вуйиб асас вуди дадайин манишин, умунвал ву. Амма ич ляхниъ алахьурайи дюшюшари тасдикь апIурайиси, хайлин дишагьлийириз хизандин гъайгъушнартIан «азадвалиъ» хъапIрайи хусуси уьмур заанди ву.

Къайд апIурза. Сариз веледдиъ чан вари уьмрин мяна, метлеб рябкъюра, хъа тмунури, аьксина, саб жюрейинра энгелвал адарди, велед гатIахьура. Гъийин девриъ ухьу кми-кмиди тялукь дюшюшарин шагьидар шулахьа.

Вари читинвалар аьгь дапIну, аьсрариинди хизан варитIан заанди дебккрайи дагъустанлуйир му саягъ дигиш хьпан себебаринра ухьхьан аьхиризкьан гъавриъ хьуз удудукьур. Яшайиш йигълан-йигъаз авадан шулайивалиинди ухьу фукьан фурс гъапIишра, республикайин йитимханйириъ, аьхю абайина бабу ясана имбу багахьлуйири уьрхюрайи бицIидарин кьадар артухъ шулайивали дагълуйирин суратнан харжи тереф улупура.

Гъийин саб бязи жигьилариз, асас вуди шубариз, живан вахтналан мина чпин уьмрин метлеб анжагъ швуваз гъягъбаътIан рябкъюри шулдар. Му гафар гьавайидар дар. Дурар исихъ улупнайи далили субут апIура.

– БицIивахтналан мина узуз гьаз-вуш хизандин уьмур бегелмишди вуйзуз. Узу 7-пи классдиъ урхурайи вахтна, ич гъуншдихьна шагьриъ яшамиш шулайи дурарин багахьлу хялижвди гъюз хъюгъну. 18 йисан яшнаъ айи уччвур, марцци жигьил… Думу бегелмишди вуйзуз, вушра йиз абйир-бабар тялукь гюрюшмишариз къаршуди шлувалин гъавриъ айза. Вахтар гъушну, узу 9-пи класс ккудубкIнийза. Аьгъювалар гъадагъбахъ сабанра юкIв хъайир дайза, гьаддиз сарун мектебдизра гъушундайза. Йиз дуст баяр-шубар мектебдин партйирихъ хъимиди узу зиихъ улупнайи жигьилиз швуваз гъушнийза. Сифте уьмур машквриз ухшаруб вуйи, хъа вахт гьудубчIвбахъ йиз уьмрин юлдаш дибдиан дигиш хьуз хъюгъю. Йишвну хулаз кьанди гъюри, узуз йивури шуйи. Мюгьюббат гьичра шилкьан имдарди гъудубгу. Бахтсузвалианси, учуз садпи йисан веледра гъахьнийи. Натижайиъ ич хизан бегьемди ккебгъайизра ккадабхъу. Йиз бицIи бай узухьна хуз йиз адашди разивал тувундайи. Хъа кIул’инди бицIир уьрхру мумкинвалра узуз адайзуз, – ктибтура йиз юлдаш Аминатди. – Вазарра гьудучIвайиз узу жара жилиризра хъаъну. Дугъаз чазра кьюр велед айи, амма йиз бай сатIиди уьрхбаз дугъура къаршувал улупнийи. Натижайиъ узуз йиз багъри велед дяряркъди йисар гъюгъюра. Гъи узхьан аьгьвалат саб жюрейииндира дигиш апIуз шулдарзухьан. Йисар гъягъбахъ фагьумра гъюру. Мектеб ккудубкIурайи вахтари узуз гъийин фикир айиш, уьмур жараси ккабалгуз зегьмет зигуйза. Амма, гья-йифки…

Гъийин девриъ тялукь дюшюшар сабна кьюб дар. Уьмриъ тасдикь хьувалин рякъяр варидарин сабси ягъурлудар дар. Амма гьадму саб вахтна жигьилар, веледарикан гъайгъура ктарди, чпин хусуси уьмур ккабалгбахъ хъа. Гьарсар касдиз уьмрин мяна чан кьиматлувалар айи терефнаъ рябкъювалин натижайиъ йигълан-йигъаз дадана адаш хъайи «йитимар» артухъ шула. Хизан уьбхбахьна вуйи лигбар зяиф хьпан натижайиъ бицIидар кьюб нирин кьялаъ ялгъузвалиъ ахьра.

Жвуву уьмур туву велед «кьисматнан» ихтиярназ гатIахьну, хусуси уьмур хъапIрайи дадйир-дишагьлийирин узхьан гьичра гъавриъ ахъуз даршул.

Артмиш’вализ мукьан мумкинвалар айи девриъ чаз варитIан багъри кас, чан велед, йитимханйириъ дитуз жигьил дишагьлийир фициб гъагъи аьгьвалатну жалб апIурайкIан?

Тялукь гьякьикьатдиъ гьарсаб суалназ агъзур жавабра шулу. Амма варитIан аьжайиб гьякьикьат: дурарикан гьич сарира тахсир кIул’ин бисурадар. Вушра, жигьиларихьна илтIикIури, пуз ккундузуз, учвуз гележегдиъ веледарин фикриъ хьуз ккундуш, дурарин уьмур ккабалгбаъ гъи иштирак йихьай! Закур кьан хьибди…