Зубайдат Шябанова
Вари дюн’яйиъ ижорар миллетин вакилар 1300 кас а. Дурарикан 266 кас Урусатдиъ, асас вуди Ленинградский областдиъ, яшамиш шула. Урсарин кюгьне китабариъ му халкьдикан бикIбар гьеле 18-пи аьсрианмина айи. ГьадмугантIан му халкь жил тартиб апIбиин, мал-къара уьбхбиин ва ариш-вериш апIбиин машгъул вуйи.
Урусатдин аьхюну пай халкьариси, ижорарира хачпарасарин дин хъапIра. Амма диндин тIалабариз асас дурар анжагъ килисйиризтIан гъягъюрадар. Саки вари хизанариъ кюгьне бутпересвалин машкврар ва аьдатар уьрхюра.
Ижор халкьдин кьадар дугъриди улупру далилар 1848-пи йисан гъабхьи переписдиан ашкар гъабхьну. Думуган му халкьдин вакилар Санкт-Петербургдин губернияйин 222 гъулаъ 17 800 кас айи. Ватандин Аьхю дявдин йисари халкьдин аьхюну пай вакилар Финляндияйиз мажбури ляхнариина гьаъру. 1944-пи йисан финнарихъди мясляаьтнан йикьрар йитIбан кьяляхъ, ижор халкьдин вакилар СССР-из хъадакну гъюру. Амма дурар чпин тарихи ругарилан Урусатдин жара йишвариз алдауру. Му дюшюшну халкьдин вакилар жара миллетариз ухшармиш гъапIну. 2002-пи йисандин переписдин улупбариинди, Урусатдиъ 327 ижор халкьдин вакил, хъа 2010-пи йисандин переписдиинди – 266 кас айи. Дурарикан аьхюнуб пай Ленинградский областдиъ яшамиш шула.
ЧIал
Ижор чIалнаъ 4 диалект а. ЧIалариин лихру аьлимари субут апIурайиганси, му чIал кареларин чIалнан бинайиан арайиз гъафиб ву. Милли бикIуб гъубшу аьсрин 30-пи йисари яратмиш гъапIнийи. 1937-пи йисан ижор милли чIалниинди мектебариъ аьгъювалар тувувал дебккну.
Юруш
Ижорар европайинна монголарин жинс кибикьнайидар ву. Дурар урсартIан ягъли жандин (кьялан ягълишин 164 — 168 см), аку кушар ва аку рангнан улар айидар, гъалин куш алидар, ккамккам цIиб улихьинди ккудубчIвдар ву.
Милли палат
Жиларин палат чан рягьтивалиинди тафавутлу шула. Аьдати йигъари дурари яркьу шалвар ва аку рангнан парчайикан гъибирху ярхи ккурт, кетендин валжагъ, хъа машквар йигъари жилари гъидкьикан гъидирху ликариин алахьрудар, михек, укIу вая лизи рангнан магьутдин пальто алахьуйи. Асас фикир жамран палатдиз туври гъахьну.
Швушв хайиз дадайи чан бализ кетендин ккурт бирхуйи. Думу лугариин, мухриин ва канчIарикк рангнан мурсларихьди гьяйвнар ва даттаркайи накьишари абчри гъахьну. Думу ккуртдихъна чуччу тялукь чIул бирхуйи. Лика-риин гъидкьикан гъибирху шалвар, укIу рангнан атIнар ва чекмийир алахьуйи.
Дишагьлийирин гьар йигъандин палат уьру ва укIу мурслари кабчнайи лизи рангнануб ву. Дидин зиълан кьюб жюрейин парчйирикан дибирхнайи сарафан алабхьуру. Сарафандин зиълан бисерихьди, гьибарихьди ва гевгьерикан дапIнайи безегарихьди кабчнайи улгьани алабхьуйи. УкIу рангнан чIул важиблу алат вуйи. ЧIул гъизилин ва арсран мурсларихьди балгури гъахьну. Ижор миллетдин дишагьлийи кIурайиганси, дициб чIули дурар чIуру рюгьярихьан уьрхюра.
Шубари кушарикан ургъйир урхуйи. Хъа швуваз хъирснайи шуру, нюкягь апIайизкьан кушар детну гъитуйи. Швуваз гъахбан кьяляхъ дишагьлийири кIул алдапIури гъахьну. Ва кIул’ин кушар хьуз гъитуз анжагъ сарпи велед гъахьигантIан ихтияр адайи. Сумчрин кьяляхъ дишагьлийири гьар жюрейин рангарихьди кабчнайи бачукI алабхьури гъахьну. Думу бачукI йишвну дахъруганкьан илдибтуз ихтияр адайи.
Дуланажагъ ва аьдатар
Ижор вакиларин хулан эйси жилир гьисаб апIурашра, дишагьлийин рольра заануб ву. Дишагьлийи хулан вари месэлйир гьял апIура.
Швушв бали ктагъру аьдат ву. Хъа ктагъбан кьяляхъ швушв гьерхуз гъавумар гьаъру. Ижорарин аьдатариинди гъавумар шубуб ражари дуфну ккундийи: сабпи ражари чпин бализ швушв хуз ккундайиваликан кIури, кьюбпи ражари – швушван разивал гъадабгъуз ва шубубпи ражари жамра хъади, нюкягь дапIну, швушв гъахуз.
Сумчрин улихьна йигъан швувахь хьайи дишагьлийир швуваз гъахурайи шурахъди «куббээлид» кIуру, сумчран уьлер уржбан аьдат гъабхуз уч шуйи. Хамир ктIибшруган дишагьлийири швушвахъди зарафатар апIури гъахьну. Сумчран уьлер зиълан хамрин тикйирихьди кбалгувалиъра чан аьдат айи.
Швушв хурайи балира чан дустарихъди шули гъахру аьдатар му миллетди кьаназ уьрхюри амийи.
Сумчир кьюб пайнакан ибарат шуйи – нюкягь апIувал ва швушв гъахувал. Сабпи йигъан швушв ва жам килисайиъ алахъуйи. Гьадушваъ нюкягь дапIну, гьарур чан хулаз душну, сумчир ккебгъуйи. Хъа йигъан швушв хуз жамрар гъюйи. Швушв хьади жамрар хулаз хъуркьайиз, швушв хурайи балин дада, синдиъ уьл ва пиво ивну, дурарин улихьна удучIвуйи. Аьдатариинди швушв хяларихъди саб столихъ деъруб дайи. Думу столихьан цIиб ярхлади, сумчриз гъюрайи хялар къаршуламиш апIури, дийигъну гъузуйи.
Машгьур касар
Гъи му халкьдин вакилар 300 каскьан амдар. Урусатдиъ му халкьдин хайлин машгьур аьлимари, актерари, военный цирклин вакилари, писателари, шаирари, чпин ата-бабйирин кюгьне ччивар ахтармиш дарапIди, уьмур хъапIну. Дурари Урусатдин артмиш’валик чпин пай аьдати урус халкьдин вакилариси кивну.
Ижор халкьдин милли мяълийирин устад Ларин Параске – Параскева Никитична Никитина – Урусатдиъси, вари дюн’яйиз машгьур дишагьли гъахьнийи. Думу ижор ругариин, чпин халкьдин арайиъ аьхю гъахьну. Дугъхьан чпин халкьдин 1152 мяъли, 1750 халкьдин агъал, 336 дургъунагъ ва хайлин ишлар кIваин уьрхюз ва дурар этнографариз ктитуз гъабхьну. Му аьдати дару дишагьлийи, я бикIуз, я урхуз аьгъдарди, 32 агъзур шиир кIваъланди урхуйи.
