Гюльнара Мягьямедова
«Узу ужур дада дарза. Йиз 8 ва 10 йисаъ айи бицIидар гьаммишан телефонар хьади дусну шулу. Телефонар тадагъиган, дурари тIагъруди вучуз кIури, узу инжик апIуз хъюгъру. Чиб-чпин арайиъ затра тамшир апIуз ккундар, хъа дурарихъди гьаммишан тамшир апIуз узуз вахт адарзуз. БицIиди имиди дурарихъди шиклар зигури, пластилиндикан нахшрар, гъабар-кьулар ктаури, кагъзиан убрушвихьди накьишар адатIури шуйза. БицIидар аьхю шули, дурариз йиз кюмек лазим хьибдар кIури, фикир апIуйза… Чпихь телефонар хьтарди, узура жара ляхнариин машгъул гъахьиш, дишлади чиб-чпик кчIихуз хъюгъру», – кIура йиз таниш дишагьлийи.
Советарин Союздин деврин бицIидари чпин сабпи жаквлар, сабпи машинар, тамшир апIру уюнжагъар аьхю хьайизкьан уьрхюйи. Гьамусдин бицIидарин сабпи уюнжагъ телефон дубхьна. Жигьил абйир-бабари бицIир ккаарцбан бадали, ясана чпи бицIирикан инжик гъахьиган, дугъахьна телефон тувра.
Узу мялимди мектебдиъ лихури гъахьи йисари, бицIидар коридоригъ жаргъруган, классдиъ аьхю сесниинди аьлхъруган, мялимар бицIидарихьди улхури шулийи. Гьамус кIуруш, мектебарин коридораригъ, классариъ саб жюрейин сес ебхьури шулдар: вари бицIидар телефонар хьади дусну шулу.
Гьадму вахтари бицIидар чпин дустарихъди кючейиан хулаз уьл ипIузкьан хъади гъюз шулдайи. Дурари футбол уйнамиш апIуйи, жюрбежюр жара тамшириин машгъул шуйи, удочкйир хьади гьюлихъна, нирихъна гъягъюри, вахт адапIуйи.
Гьамус деврарра дигиш духьна, бицIидарра жара жюрейиинди вердиш шула.
Чпи апIурайи ляхнихъан хътакуз даккнивалиан (мисалназ, ипIруб гьязур апIбахъан) абйир-бабари кьюд-шубуд йисаъ айи бицIирихьна планшет тувра. Хъа сабпи классдиз гъушиган, бицIирихъди аьлакьа уьбхюз, классдиъ айи имбударин кьяляхъ гъудрузуз, дугъаз телефон гъадабгъура. Хьубпи классдиъ айи бицIидариз мектебдин проектар тамам апIбан бадали ноутбук гъадабгъура. Хъа 16 йисаъ айи, заан классариъ урхурайи баяр-шубариз чиб-чпихъди вахт адапIуз мумкинвал адар, дурар вари интернетдиъ дусну шулу.
Гъийин девриъ саки вари хизанариъ гьамциб аьгьвалат дубхьна: аьхюдарра, бицIидарра телефонариъ, интернетдиъ дусна. Эгер шлинкIа хизандиъ жараси вуш, дурар аьжайиб хизанси гьисаб апIура. БицIидарин артмиш’вализ абйир-бабаритIан телефонари артухъ тясир апIуз, «тербия тувуз» хъюгъру, фицики бицIири дадайихъдитIан телефондихъди гизаф вахт адапIура.
Шубуд йислан ургуд йис’инакьан бицIири чаз ккуни аьхю инсанарихъан тербия гъадабгъуру.
Мектебдиъ бицIири чан ярат-миш’валин мумкинвалар ачмиш ва яркьу апIуру. Мектебдиз гъяйиз дугъаз айи аьгъювалар гьарсабдин бина шулу: дустар дисуз, мялимди кIурубдихъ хъпехъуз. Эгер бицIир аьхю шлуган, дугъан гъвалахъ гаджет ваъ, аьхю кас хъади гъабхьиш, бицIир ужуди аьхю шулу.
БицIири телефондиъ гьаммишан мультфильмйириз лигури гъабхьиш, ясана тамши ужуди улихь гъябгъюруш, дугъан юкIв шадди шулу. Хъа телефон хьтруган, думу гьапIруш мюгьталди, пашманди гъузру. Телефондикан асиллу вуйи бицIидар кми-кмиди ухди хъял гъюрудар шулу. Телефон хилиъ адру вахтна дурар бицIи чйир-чвйирик ктIукьури шулу. Дурариз жавабдарвал чпин кIул’ина гъадабгъуз аьгъдар. Интернетдиъ вари рягьятди ву. Хъа аьдати уьмриъ зегьмет дизигну ккунду, мектебдиъ ужуб кьимат гъадабгъбан бадали, дарсар аьгъю апIуб лазим ву.
Эгер бицIир телефондихъди вердиш духьнаш, дугъаз адашдихъдина дадайихъди вахт адапIуз ккунди шулдар. Аьхю шули, гьацдар бицIидари телефон жиниди ишлетмиш апIуз хъюгъру, хулаз хялар дуфнашра, телефондиан удучIвурдар, ахуз дахънайири леъфикк телефон кабхьру.
Телефонди бицIидар дарсарихъанра хъадауру. Мялимди ктибтурайибдихъ хъпехъурадар, ибариин иливрудариан музыкайихъ хъпехъуру, ясана телефондиан дустариз кагъзар дикIуру. Дурарихьан дарснан 45 дакьикьа дусну адапIуз, мялимди киву дарснакан фу-кIара кIваинди гъибтуз шулдар.
Гьаддиз, гьюрматлу адшар ва дадйир, шубуд йис дархьи бицIирихьна телефон мутуванай. Жара тамшириинди дугъан фикир артмиш хьуз кюмек тувай. ТIубарихьди уч апIру уюнжагъар, уччвудар шиклар, ихтилатар кайи китабар гъадагъай. Кми-кмиди сейир апIуз паркдиз, ярквраз, нирихъна, гьюлихъна гъайихай.
БицIидарин духтрари гаджетар ишлетмиш апIбан къайда улупна:
Шубуд йислан ургуд йис’ина вуйи бицIидарихьна 10 дакьикьайиз телефон, планшет тувай, ккергъбан классариъ урхурайидарихьна – 15 дакьикьайиз, хъа заан классариз гъягъюз хъюгъдарихьна – 20-25 дакьикьайиз.
Гьаму кьадар вахт улдубчIвиган, телефон гьадабгъну, жара ляхнариин машгъул дапIну ккунду.
Улариз харжиди рябкъювал, юкьян гьар цIабкувал, беден гъагъи хьувал гаджетарикан асиллу вуйи бицIидарин уьзрар ву. БицIир цIибтIан ришвурадар, марцци гьава хътабгъурадар, телефондик кайи аку рангнан шиклариз лигбу, дугъу чан улариз гъагъ илипура.
Интернетдиъ бицIидар фтиз лигураш, абйир-бабари гюзчивал гъабхури ккунду. Эгер гьаци дарш, бицIидар чпизра хабарсузди аьхюдар лигру каналариъ ахъуз, мянфяаьттIан зарар артухъ тувру передачйириз лигуз мумкин ву.
